مرکز پژوهش‌های مجلس «زنجیره ارزش خرما در ایران» را آسیب‌شناسی کرد. چالش‌های پرشمار بر سر راه تجارت خرما

گزارش | پیام ما

این محصول بعد از صادرات به کشورهای هدف، در آنجا با انجام فراوری‌های مختلف، مجدداً بسته‌بندی شده و با الصاق برچسب مربوط به انواع استانداردهای کیفی و بهداشتی با برند و بسته‌بندی‌های دیگر به بازار و حتی به کشورمان صادر می‌شود

ایران با تولید سالانه حدود ۱/۳ میلیون تن محصول خرما، به عنوان سومین تولیدکننده خرما در جهان شناخته می‌شود. با این وجود، تولید خرما در کشور با چالش‌هایی در زمینه اصلاح و جایگزینی ارقام مناسب تجاری، توسعه ارقام از طریق کشت بافت، مکانیزه کردن عملیات داشت و برداشت به ویژه با استفاده از بالابرها و ناکارآمدی تعاونی‌های مرتبط با نخلداران روبه رو است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «آسیب‌شناسی زنجیره ارزش خرما در ایران و ارائه راهکارهای سیاستی» زنجیره ارزش محصول خرمای کشور و چالش‌های مختلف توسعه این زنجیره را بررسی کرده و در پایان نیز راهکارهای سیاستی به سیاستگذاران، برنامه‌ریزان، قانونگذاران و مجریان را ارائه کرده است.

ظرفیت جذب خرما در صنایع فرآوری کشور، کمی ‌بیش از یک میلیون تن است؛ با مقایسه این رقم با مقدار تولید خرما، می‌توان گفت که «ضریب فراوری خرما» یا همان نسبت تولید خرما در کشور به میزان فراوری آن، در کشور ۷۸/۷ درصد است. این بخش از زنجیره نیز از مشکلات متعددی دارد. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ناهماهنگی وزارتخانه‌های صمت و جهاد کشاورزی برای صدور جواز تاسیس (برخلاف تاکید قانون تمرکز وظایف و اختیارات مربوط به بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی مصوب ۱۳۹۱/۱۱/۲۴ با اصلاحات بعدی)، ناکافی بودن ظرفیت صنایع فرآوری و بسته‌بندی خرما (به ویژه در زمینه فرآوری)، پراکنش نامناسب احداث این صنایع (عدم احداث آنها در قطب‌های تولید)، پایین بودن سطح فناوری و عدم استفاده از فناوری‌های مدرن و بروز در واحدهای بسته‌بندی خرما، نوآوری پایین در تولید محصولات متنوع از خرما به ویژه در بسته‌بندی انواع فراورده‌ها و محصولات، عدم رعایت اصول و الزامات مرتبط با برچسب‌زنی محصولات منطبق با استانداردهای ملی یا بین‌المللی، تأمین مالی نامناسب کسب و کارهای مرتبط با خرما و نهایتاً کمبود ظرفیت سردخانه‌‌ای در بعضی از استان‌های خرماخیز نظیر سیستان و بلوچستان و خوزستان از جمله چالش‌های این بخش است.

افزایش قیمت و کاهش مصرف خرما در ایران

آخرین حلقه از زنجیره ارزش خرما، «بازار فروش خرما»ست.نگارندگان این گزارش درباره تاثیر تورم بر مصرف خرما در کشور و وضعیت صادرات آن با توجه به قیمت این محصول می‌‌نویسند: «براساس آمار موجود، مقدار مصرف انواع خرماهای تازه بیشتر از خرماهای خشک بوده و سرانه مصرف خرما در داخل کشور در مقایسه با سال‌های گذشته به دلیل افزایش قیمت این محصولات، در حال کاهش است. همچنین بررسی آمار و اطلاعات مربوط به صادرات خرما نشان دهنده آن است که ایران، در سال 1399 با رقمی‌حدود 297 میلیون دلار دومین صادرکننده بزرگ خرما در جهان بوده است. با این حال، با توجه به پایین بودن متوسط قیمت خرمای صادراتی ایران به کشورها (حدود 88 سنت به ازای هر کیلو) در سال 2020 در مقایسه با قیمت صادراتی کشورهای دیگر نظیر تونس، عربستان، فرانسه، هلند و آمریکا، ارزآوری به نسبت کمتری دارد. ضمن اینکه خرمای ایران عمدتاً به صورت فله ای و در بسته‌بندی‌های بزرگ 5 الی 10 کیلویی به کشورهای دیگر صادر می‌شود که هم از نظر بازارپسندی مناسب نیست و هم اینکه فرصت و زمینه انجام فراوری‌های مختلف را محدود می‌کند. از این رو، صادرات خرمای ایران با ارزش افزوده پایین‌تری همراه است. به بیانی دقیق تر باید گفت که معمولاً خرمای ایران بعد از صادرات به کشورهای هدف، در آنجا با انجام فراوری‌های مختلف، مجدداً بسته‌بندی شده و با الصاق برچسب مربوط به انواع استانداردهای کیفی و بهداشتی (حلال، ایزو 22000، ایزو 9002 و HACCP)، با برند و بسته‌بندی‌های دیگر به بازار عرضه می‌شود. حتی به کشور ایران نیز صادر می‌شود.»

عدم توجه شرکت‌های صادرکننده به الزامات، ویژگی‌ها، سلایق و نیاز بازارهای هدف به ویژه از نظر نوع بسته‌بندی محصول، یکی از مهم ترین دلایل ضعف نظام بازاریابی محصول خرماست. نگارندگان این گزارش همچنین معتقدند: «کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش صادرکنندگان،حضور دلالان خارجی (خصوصاً هندی و پاکستانی)،نبود تشکل‌های تجاری صادراتی حرفه‌ای، عدم تمایل صادرکنندگان به ایجاد ارتباط مستمر و سازمان یافته با نخلداران، مشکلات مربوط به تامین مالی خصوصاً دریافت آسان، به موقع و به اندازه نیاز تسهیلات و مشکلات مربوط به اخذ گواهی‌های سلامت و بهداشت نباتی، از دیگر چالش‌هایی است که تجارت و فروش خرمای ایران را با محدودیت‌هایی مواجه کرده است.»

برندسازی با عناوین مقدس

شرح راهکارهایی که کشورهای برتر تولیدکننده خرما انجام داده‌اند بخش دیگری از گزارش «آسیب‌شناسی زنجیره ارزش خرما در ایران و ارائه راهکارهای سیاستی» است. نگارندگان در این باره توضیح می‌دهند: «بررسی وضعیت زنجیره ارزش در برخی کشورهای برتر تولیدکننده خرما از قبیل عربستان، تونس، آمریکا و امارات متحده عربی، نشان داد که این کشورها اقدام‌های مناسبی برای توسعه زنجیره ارزش خرما انجام داده اند. اختصاص تسهیلات مناسب (به اندازه کافی، ارزان قیمت و با بازپرداخت طولانی مدت)، برپاسازی نظام بازاریابی مناسب، توسعه امکانات کشت بافت (امارات و عربستان)، احداث صنایع تبدیلی بزرگ خرما، احداث نخلستان‌های مدرن با استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار (امارات و عربستان)، برندسازی خرماها حتی با استفاده از عناوین مقدس نظیر فروش خرمای عربستان در ترکیه با عناوینی مثل خرمای پیامبر، خرمای مدینه و خرمای قدس یا شناساندن خرما در امارات به گردشگران به عنوان یک کادوی محلی و ملی، ایجاد و توسعه تعاونی‌ها و اتحادیه‌های قوی از نخل‌دارانی که مالک واحدهای بسته‌بندی هم هستند (آمریکا)، بهبود سیستم‌های بسته‌بندی و تغییر آنها از بسته‌های صادراتی بزرگ فله‌ای به بسته‌بندی‌های کوچک گرمی‌(تونس)، ساماندهی جمع آوری کنندگان خرما به عنوان واسطه ای بین نخلدار و صادرکننده یا بخش صنعت (تونس)، زمینه‌سازی برای برقراری ارتباط منظم و سازمان‌دهی شده بین صادرکنندگان و یا واحدهای فراوری خرما با نخلداران به منظور تولید محصولات باکیفیت موردنظر، ایجاد نخلستان‌های مدرن با مالکیت کارخانجات بزرگ (امارات)، توسعه تولید خرمای ارگانیک و صادرات آن و پیاده‌سازی سیستم‌های کنترل کیفیت و ایمنی مواد غذایی، از مهم ترین برنامه‌های اجرایی در این کشورهاست. دستاورد اجرایی شدن این اقدام‌ها به افزایش سهم کشورهای ذکر شده از بازارهای جهانی و افزایش ارزش صادراتی خرمای آنها منجر شده است.»

ضرورت صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشاورزی

ارائه راهکارها بخش پایانی این گزارش است. در این بخش نگارندگان «آسیب‌شناسی زنجیره ارزش خرما در ایران و ارائه راهکارهای سیاستی» پیشنهادهایشان را در حوزه‌های تقنین و نظارت و در حوزه اجرا مطرح کرده‌اند. آنها در بخش تقنین و نظارت سه گزینه را پیشنهاد می‌دهند که شامل «نظارت بر بهبود اجرایی شدن قانون تمرکز وظایف وزارت جهاد کشاورزی از بابت نظارت بر صدور مجوزهای صنعتی و همچنین توسعه تجارت و صادرات (اعم از تخصیص اعتبارات مربوط به مشوق‌ها و جوایز صادرات محصولات کشاورزی)، اصلاح و شفاف‌‏سازی «قانون تمرکز وظایف و اختیارات مربوط به بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی مصوب ۱۳۹۱/۱۱/۲۴» و بازنگری «قانون حفظ نباتات مصوب ۱۳۴۶/۰۵/۱۵» به ویژه موضوع مربوط به صدور گواهی‌های بهداشت گیاهی به منظور پاسخ دهی بهتر به نیاز بازارهای هدف صادراتی» می‌شود.

بررسی وضعیت زنجیره ارزش در برخی کشورهای برتر تولیدکننده خرما از قبیل عربستان، تونس، آمریکا و امارات متحده عربی، نشان داد که این کشورها اقدام‌های مناسبی برای توسعه زنجیره ارزش خرما انجام داده اند. اختصاص تسهیلات مناسب (به اندازه کافی، ارزان قیمت و با بازپرداخت طولانی مدت)، برپاسازی نظام بازاریابی مناسب، توسعه امکانات کشت بافت (امارات و عربستان)، احداث صنایع تبدیلی بزرگ خرما و احداث نخلستان‌های مدرن با استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار از جمله آنها است.