علیرغم بهبود بارش‌‌‌ها نسبت به مدت مشابه سال قبل، کشور نسبت به دوره‌‌‌های مشابه بلندمدت با افت بارش و خشکسالی مواجه است. بیلان منفی ۹ ماهه آب

علیرغم بهبود بارش‌‌‌ها نسبت به مدت مشابه سال قبل، کشور نسبت به دوره‌‌‌های مشابه بلندمدت با افت بارش و خشکسالی مواجه است. بیلان منفی ۹ ماهه آب
گزارش | دنیای‌اقتصاد
مساله آب در کشوری که نیمی از آن با ترسالی و نیم دیگری از آن با خشکسالی مواجه است، چالش پیچیده‌‌‌ای در زمینه مدیریت منابع خدادادی است.
آمارهای جدید وضعیت شاخص‌‌‌های کلان بخش آب کشور در سه‌ماه اول سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که میانگین بارش در کشور از ابتدای سال‌جاری به میزان ۲۰۴میلی‌متر بوده که نسبت به دوره مشابه بلندمدت، کاهش ۱۴درصدی را به خود دیده و از سوی دیگر نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته، افزایش ۱۱درصدی داشته است.
گرمای هوا و میزان بارش، دو عامل مهم در تعیین وضعیت خشکسالی یا ترسالی یک‌منطقه هستند و مطابق با جدیدترین گزارش بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی، دمای هوای کشور نسبت به دوره مشابه بلندمدت، رشد ۷/ ۰درجه سلسیوسی را به خود دیده است که در نتیجه آن، در مناطق زاگرس شمالی، حاشیه دریای خزر، دامنه‌‌‌های جنوبی البرز و شرق کشور شاهد خشکسالی شدید و از سوی دیگر به صورت پراکنده در استان‌‌‌های چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و شمال فارس، جنوب اصفهان، غرب کرمان و کردستان، شاهد ترسالی بوده‌‌‌ایم.
جمیع این اتفاقات در کنار دیگر شاخص‌‌‌های موجود، بیانگر بهبود بارش‌‌‌های کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل بوده، اما کشور کماکان نسبت به دوره‌‌‌های بلندمدت با افت بارش و خشکسالی مواجه است.
مهم‌ترین پیامد تداوم این موضوع در سطح کشور را می‌‌‌توان در تحمیل برداشت مازاد بر منابع آب زیرزمینی یافت که در نتیجه آن تداوم بیلان منفی و افزایش حجم کسری آب‌‌‌خوان‌‌‌های کشور مورد انتظار است.
مشکلات خشکسالی کشور از سوی دیگر باعث شده است تا شروع عملیات اجرایی انتقال آب از دریای عمان به نوار شرقی کشور به طول ۱۷۹۰کیلومتر، با اعتبار ۳میلیارد یورو و با پیشرفت ۸درصدی در دستور کار قرار گیرد. این موضوع، به‌وضوح نمایانگر بحرانی است که روزبه‌روز ذخایر آبی کشورمان را تشنه‌تر از قبل می‌کند.
بررسی آمار منتشر شده از وضعیت شاخص‌‌‌های آب و هواشناسی، نشان می‌دهد که از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه) تا اواخر خردادماه ۱۴۰۲، به‌رغم وقوع ترسالی در مناطقی از کشور به‌ویژه استان‌‌‌های واقع در جنوب غرب، پهنه‌‌‌های بیشتری از سطح کشور با خشکسالی مواجه شده‌‌‌اند. بر همین اساس شدت خشکسالی در شرق کشور بیشتر از سایر مناطق بوده و در غرب کشور نیز خشکسالی خفیف رخ داده است. بررسی شاخص‌‌‌‌‌‌های مهم آب و هواشناسی کشور نشان می‌دهد که میانگین بارش کل کشور از ابتدای سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱ تا انتهای خردادماه سال ۱۴۰۲، نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته، روند افزایشی داشته، اما نسبت به میانگین بلندمدت به میزان ۱۴‌درصد کمتر است و از مجموع ۳۱استان کشور، ۲۲ استان دچار کاهش بارش شده‌‌‌اند.
*سومین سال پیش رو همراه با خشکسالی
بنابراین کشور با وجود بهبود میانگین نزولات آسمانی برای سومین سال پیاپی دچار خشکسالی و کم‌بارشی بوده است. در دوره ۹ماه منتهی به خردادماه سال ۱۴۰۲ در حوضه‌‌‌های آبریز فرامرزی و مشترک، خشکسالی در اکثر مناطق افغانستان تداوم داشته است. در مرکز و جنوب عراق نیز شرایط ترسالی و در شمال این کشور وضعیت عمدتا نرمال حاکم بوده است. سدهای واقع در جنوب غرب کشور و حوضه آبریز دریاچه ارومیه به میزان ۶۰‌درصد و بالاتر پرشدگی داشته‌‌‌اند، اما در شرق کشور که با بیشترین افت بارش‌‌‌ها نیز مواجه است، در استان سیستان و بلوچستان، میزان ذخیره آب چاه‌نیمه‌‌‌ها که به‌‌‌طور کامل به منابع آب ورودی رودخانه مرزی و مشترک هیرمند وابسته است، به کمتر از ۱۰‌درصد رسیده و در شرایط بسیار بحرانی قرار گرفته است.
به دلیل افت محسوس حجم ذخایر سدهای واقع در استان‌‌‌‌های خراسان‌رضوی، خراسان‌جنوبی و جنوب استان فارس، سهم منابع آب سطحی در تامین مصارف کاهش یافته، همچنین افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی و وقوع تنش آب شرب در این مناطق به وقوع پیوسته است. در نوار شمالی کشور نیز به دلیل افت بارش‌‌‌ها، افت تولید محصولات کشاورزی و چالش در تامین نیازهای این بخش بسیار محتمل بوده و در استان گلستان هم به سبب حجم اندک ذخایر سدهای استان و عملا خشک شدن آنها، وقوع تنش آب شرب نیز مورد انتظار است.
در فصل بهار میزان تولید برقابی کشور روند افزایشی را نشان می‌دهد و در سه‌ماهه اول سال رشد داشته است. با این حال سهم تولید برقابی از کل تولید برق کشور کاهشی بوده و از ۷/ ۸‌درصد در فروردین‌ به ۴/ ۷‌درصد در خرداد رسیده است. به عبارت دیگر در فصل بهار نرخ رشد کل تولید برق کشور از نرخ رشد تولید برقابی بیشتر بوده و از این رو سهم برقابی از کل تولید کمتر شده است. همین امر بیانگر رشد قابل‌توجه نرخ مصرف برق کل کشور است. این وضعیت متاثر از روند افزایش متوسط دمای کشور طی سه‌ماه فصل بهار و رشد تقاضا برای مصرف برق بوده است.
میزان تخصیص اعتبارات در هر بخش نقش مهمی در پیشبرد اهداف مدیریتی و اجرایی آن خواهد داشت. در بخش آب، مجموع اعتبارات مصوب مربوط به تملک دارایی‌های سرمایه‌‌‌ای در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۲۹۶.۳۳۷.۵۹۰میلیون ریال بوده که از این میزان مبلغ ۸.۸۰۰.۰۰۰میلیون ریال به صورت نقدی طی سه‌ماه اول سال‌جاری تخصیص یافته که‌ عملکرد بودجه در این مدت تقریبا معادل ۳‌درصد است. اعتبارات تخصیص‌یافته اغلب مربوط به برنامه‌‌‌های آبرسانی و فاضلاب از جمله آبرسانی به شهرهای دارای تنش آبی، ارتقای کیفی آب شرب، آب‌رسانی به روستاهای دارای اولویت و ایجاد و تکمیل تاسیسات فاضلاب بوده است.
*وقایع مهم بخش آب
وقایع مختلف رخ‌داده در بخش آب بسته به میزان اهمیت آنها، بیان‌کننده وضعیت این بخش در موضوعات مختلف سازه‌‌‌ای، مدیریتی، تنش‌‌‌های آبی، سرمایه‌گذاری و… بوده و اطلاع از آنها به شناخت بهتر وضعیت این بخش کمک می‌کند. در همین راستا، مهم‌ترین وقایع بخش آب در سه‌ماه نخست سال‌جاری به صورت مواردی همچون بحرانی‌‌‌تر شدن وضعیت تامین آب شرب در مناطق جنوب‌شرق کشور به‌ویژه استان سیستان و بلوچستان (عدم‌رهاسازی حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند از سوی افغانستان و اعتراض ساکنان منطقه)، شروع عملیات اجرایی انتقال آب از دریای عمان به نوار شرقی کشور (طول ۱۷۹۰کیلومتر، اعتبار ۳میلیارد یورو و ۸‌درصد پیشرفت)، وقوع زمین لغزش در بستر سد کرج (بزرگ‌ترین منبع تامین آب شرب تهران)، ناشی از وقوع رگبارهای شدید بهاری و قطع اتصال به سامانه‌‌‌های آبرسانی تامین آب شرب، اجرای طولانی‌‌‌ترین خط انتقال پساب به صنعت به طول ۱۰۰کیلومتر با استفاده از توان بخش خصوصی و با مبلغ ۵‌هزار میلیارد ریال در یزد، آغاز عملیات آبگیری سد مخزنی کهیر شهرستان کنارک در استان سیستان و بلوچستان با ظرفیت ۳۴۵میلیون مترمکعب، بهره‌برداری از شبکه‌‌‌های پایاب سد آیدوغموش، سهند و صومعه کبودین در استان آذربایجان‌شرقی جهت آبرسانی به ۱۸۴۰هکتار از اراضی کشاورزی احصا شده‌اند.
*خطر تشدید بحران آب
شاخص‌‌‌های مهم هواشناسی در ۹ماه منتهی به خرداد سال۱۴۰۲ بیانگر بهبود بارش‌‌‌های کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل بوده، اما کشور همچنان نسبت به دوره‌‌‌های مشابه بلندمدت با افت بارش و خشکسالی مواجه است. مهم‌ترین پیامد تداوم خشکسالی در سطح کشور را می‌‌‌توان تحمیل برداشت مازاد بر منابع آب زیرزمینی دانست که در نتیجه آن تداوم بیلان منفی و افزایش حجم کسری آبخوان‌‌‌های کشور مورد انتظار است.
اما در شرق کشور به دلیل کاهش‌‌‌ شدید ذخایر چاه‌‌‌نیمه‌‌‌ها در استان سیستان و بلوچستان که منبع اصلی تامین آب شرب منطقه سیستان و بخش قابل‌توجهی از شهر زاهدان بوده و کاملا به منابع آب ورودی از افغانستان وابسته است، به دلیل نبود امکان بهره‌برداری از سایر منابع آبی، در حال حاضر خطر تشدید بحران آب شرب و وقوع پیامد‌‌‌های اجتماعی در این منطقه وجود دارد. بررسی تخصیص اعتبارات بودجه‌‌‌ای بخش آب طی سه‌ماه نخست سال ۱۴۰۲ نیز نشان می‌دهد ۳‌درصد از اعتبار مصوب سال‌جاری به این بخش تخصیص یافته که مربوط به برنامه‌‌‌های آبرسانی و فاضلاب است