بررسی مشکلات خشکسالی و دغدغه صیانت از منابع آبی جنوب شرق کشور
باران اشک، بر جازموریان تشنه
چالش خشکسالی تالاب جازموریان و هلیل رود به عنوان بزرگترین و مهمترین حوضه آبریز جنوب شرق کشور، اهالی این منطقه را نگران کرده، به حدی که حتی موجب ایجاد موج رسانه‌ای و راه‌اندازی کارزاری مجازی برای کمک به حل مشکلات کم آبی این منطقه نیز شده است.
تالاب هامون جازموریان حوضه ای آبریز و دریاچه ای به همین نام در جغرافیای جنوب شرق کشور و در مرز استان های کرمان و سیستان و بلوچستان واقع شده است که ۶۹ هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد.
نیمه غربی این حوضه ۳۵ هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد که در استان کرمان واقع شده و نیمه شرقی آن با مساحت ۳۴ هزار کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.در محدوده این تالاب دشت های جیرفت، فاریاب و رودبارجنوب در استان کرمان و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارند که با توجه به پوشش گیاهی غنی که در فصل های پربارش در این منطقه ایجاد می شود، کشاورزی و دامداری در محدوده تالاب رونق پیدا می کند.آنطور که اعلام شده در حوضه آبریز تالاب جازموریان پنج رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع جریان دارند که هلیل رود بزرگترین آنهاست و سایر رودهای این حوضه فصلی و کم آب هستند که همه آب های سطحی جاری در این حوضه، به هامون جازموریان می ریزند.براساس گزارش های موجود میزان بارندگی سالانه در ارتفاعات شمال حوضه جازموریان بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیمتر متغیر است ولی در قسمت گسترده و پست جنوبی میزان بارندگی از حدود ۱۰۰ میلیمتر در سال بیشتر نمی شود و هامون جازموریان بر خلاف هامون های دیگر، آب شیرین دارد و شوری آن بسیار کم است که در فصول بارانی در قسمت های عمیق این دریاچه آب مشاهده می شود ولی در سایر مواقع به شکل مرداب و باتلاق در می آید.رودخانه هلیل رود مهمترین رودخانه‌ای به شمار می رود که در مسیر خود شاخه های مهمی همچون زردشت از گوهر، بافت از لاله زار، رابر از الفتح یا شاه کوه، طیل از کوه هزار و اسفندقه از ارتفاعات اسفندقه به آن می پیوندند و این رود پس از آبیاری کردن جیرفت و کهنوج، وارد هامون جازموریان می شود.
حجم آب این رودخانه وابسته به ذوب شدن برف های انباشته در کوه های استان کرمان و بارش باران است.
اما خشکسالی ها و کاهش نزولات جوی طی سال های اخیر موجب کم شدن آب ورودی به هامون جازموریان و تالاب شده که اغلب این ناحیه را به دشتی خشک بدل کرده و علاوه بر از بین رفتن دامداری و کشاورزی و مهاجرت ساکنان زمینه ای را شکل داده که سبب بروز نگرانی برای تشکیل یا شدت گرفتن کانونی برای ریزگردها شده است.
هر چند برخی فعالان اجتماعی و زیست محیطی خشکسالی را به تنهایی عامل خشک شدن تالاب جازموریان نمی دانند و عوامل انسانی همچون ساخت سد و بندهای خاکی در مسیر رودخانه هلیل رود و همچنین برداشت آب از حوضه آبریز منطقه را از دلایل مهم ایجاد مشکلات اکوسیستم منطقه هامون جازموریان قلمداد می کنند.این در حالی است که وزارت نیرو همه این تحلیل ها را قبول ندارد و بخشی از آنها را رد می کند یا بخشی از علت ها را اگر تایید می کند، توپ را به زمین جهاد کشاورزی می اندازد و نقش بندهای خاکی و رعایت نشدن برخی اصول را کمک کننده در تشدید شرایط معرفی می کند.
اما به هر روی، نگرانی ها در باب صیانت از منابع آبی این منطقه و احیای آنها در جنوب استان کرمان بویژه نزد اهالی وجود دارد و مطالبات نیز به صورت پررنگ مطرح می شوند که در یکی از آنها کارزاری خطاب به رئیس جمهوری برای در اولویت گذاشتن بررسی شرایط این منطقه بوده است.برخی جوانان منطقه از جمله عبدالستار بخنو از فعالان اجتماعی جنوب کرمان با راه اندازی این کارزار در تلاش هستند که نگاه ها را بیشتر به مشکلات خشکسالی و کم آبی منطقه معطوف کنند.
“در این کارزار رسانه ای خطاب به رئیس جمهوری آمده است، شهرستان‌های حوزه هلیل‌رود و جازموریان، شامل رودبارجنوب، جیرفت، بافت، کهنوج، رابر، قلعه‌گنج، منوجان، فاریاب و عنبرآباد در استان کرمان و دلگان در سیستان و بلوچستان، با جمعیت بیش از یک میلیون نفر، سال‌هاست با بحران کمبود آب شرب و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی مواجه‌اند که از دلایل عمده آن ایجاد سدهای جیرفت و بافت و بندهای خاکی در مسیر رودخانه ۴۰۰ کیلومتری هلیل‌رود است؛ احداث این سدها تبعات جبران‌ناپذیری برای مردم حاشیه هلیل‌رود و جازموریان داشته است.”
«جاری نبودن رودخانه هلیل‌رود و خشک شدن تالاب جازموریان باعث کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی، افزایش ریزگردها و نیز کمبود آب در مصارف شرب، کشاورزی و صنعت در منطقه شده است. در این شرایط، اجرای هر طرحی با عنوان انتقال آب سبب تشدید مشکلات خواهد شد و با توجه به جمعیت کثیری که در حوزه هلیل‌رود و جازموریان زندگی و از راه کشاورزی و دامداری ارتزاق می‌کنند و این مناطق یکی از قطب‌های اقتصادی و کشاورزی کشور محسوب می‌شوند، برای جلوگیری از نابودی صنعت کشاورزی و دامپروری این مناطق و کاهش بیکاری مردم و جلوگیری از مهاجرت به استان‌های مجاور برای تأمین اقتصاد خانواده و از همه مهمتر، جلوگیری از افزایش ریزگردها از طریق تالاب جازموریان که به گفته رئیس اسبق سازمان محیط زیست کشور، ۲۵ درصد ریزگردهای کشور از تالاب جازموریان است، از رئیس جمهوری مردمی انتظار داریم دستور فرمایید ضمن بررسی دقیق موضوع، هلیل‌رود جریان یابد و آبگیری تالاب جازموریان در تمام فصول صورت پذیرد”.
در ادامه متن این کارزار آمده است، “همچنین با توجه به اینکه به بسیاری از مناطق و روستاهای حوزه جازموریان آبرسانی نشده و در بعضی از مناطق حوزه هلیل‌رود و جازموریان آب آشامیدنی شور و تلخ بوده یا دچار کمبود است، مستدعیست با نگاه ویژه باهدف آبرسانی و رفع مشکلات مردم این حوزه‌ها اقدام فرمایید.”
توضیح وزارت نیرو
به دنبال تشدید این مطالبات رسانه ای در حوزه تامین منابع آب حوضه هلیل رود، مرکز اطلاع رسانی وزارت نیرو به نقل از شرکت آب منطقه ای کرمان توضیحاتی را منتشر کرده است.به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو (پاون)، بر اساس سند سازگاری با کم آبی استان کرمان در اجرای تمامی طرح‌های تامین آب در استان کرمان چه طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا و چه طرح‌های آبی داخل استان با رویکـرد وزارت نیرو وبه تبع آن شرکت آب منطقه‌ای کرمان، نگاه کلان به مقوله آب اجرایی صورت می گیرد و تلاش می‌شود در چارچوب ضوابط، مقررات و رعایت مصالح عمومی و حفظ حقوق ذی‌نفعان و نیز با توجه به پتانسیل منابع آب مناطق مختلف نسبت به تسهیم و تخصیص آب برای مصارف مختلف در تمامی مناطق استان اقدام شود؛ در این زمینه اولویت نخست، تأمین آب آشامیدنی آحاد مردم استان است.
تأمین آب آشامیدنی مناطق حوزه هلیل‌رود و جازموریان
بر اساس سند سازگاری با کم آبی استان کرمان که به تأیید وزارت نیرو نیز رسیده راه‌های تأمین آب آشامیدنی شرب پایدار تمامی نقاط استان کرمان مشخص شده است.
بر اساس این سند، تأمین آب آشامیدنی شهرهای جیرفت و عنبرآباد از طریق سد جیرفت و آبرسانی به شهرهای کهنوج، رودبار، قلعه گنج، منوجان و فاریاب از طریق شیرین‌سازی و انتقال آب از دریای عمان صورت خواهد گرفت.
تنها طرح در دست اجرا در سرشاخه‌های هلیل رود سد مخزنی صفارود و سامانه انتقال آب به شهر کرمان به میزان ۳۰ میلیون مترمکعب در سال است که حدود هشت درصد کل حجم روان‌آب تولید حوضه آبریز سرشاخه‌های هلیل رود برای تأمین آب آشامیدنی شهر کرمان را شامل می‌شود.
به جز طرح مذکور نیز هیچ طرح اجرایی و مطالعاتی جدیدی بر روی سرشاخه‌های هلیل‌رود تعریف نشده است. تسریع در اجرای طرح فوق به دلیل کمبود شدید آب و مشکلات عدیده تأمین آب آشامیدنی شهر کرمان به عنوان یک طرح اضطراری و کوتاه مدت ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
تأثیر احداث سدها روی حوضه جازموریان
براساس گزارش وزارت نیرو، مطالعات و عملیات اجرایی سد جیرفت از قبل از انقلاب اسلامی شروع و در سال ۷۱ به اتمام رسیده و میزان رهاسازی از سد مطابق تخصیص اعلام شده از سوی وزارت نیرو صورت می‌گیرد. در خصوص تأثیر احداث سد بافت روی حوضه جازموریان نیز باید توجه داشت که این سد با حجم تنظیمی ۱۸ میلیون مترمکعب در سال برای تأمین آب آشامیدنی شهرهای بافت و رابر احداث شده و با توجه به پتانسیل آب زیرزمینی و سطحی حوضه جازموریان (۳۵۰۰ میلیون مترمکعب) ۱۸میلیون مترمکعب آب تنظیمی سد بافت تاثیر آنچنانی بر حوضه جازموریان نخواهد داشت.
از سوی دیگر حجم آب ورودی به سد جیرفت از سال آبی ۷۹-۱۳۷۸ تاکنون کاهش قابل توجهی یافته که یکی از مهمترین عوامل آن بارز شدن نمودهای تغییر اقلیم در سطح حوضه هامون جازموریان است. کاهش میزان بارش سالانه از سال آبی ۷۹-۱۳۷۸ تاکنون نسبت به سال‌های قبل، افزایش دمای سالانه، افزایش تبخیر آب در سال، کاهش روان آب رودخانه‌ها، کاهش دامنه پوشش برفی ارتفاعات حوضه‌های آبریز، جلوتر آمدن زمان ذوب برف‌ها (کاهش پایداری برف در ارتفاعات) شامل این موارد است.
«بخش دیگری از کاهش آورد در این حوضه مربوط به نمودهای انسان ساز در سطح حوضه آبریز هامون جازموریان است. احداث بندهای سنگ و سیمانی در سطح حوضه آبریز سد جیرفت ازسال ۱۳۷۶، بویژه از سال ۸۰ به بعد و ایجاد شرایط برداشت از مخازن آنها و توسعه سطح زیرکشت، احداث تعداد زیادی از بندهای سنگ و سیمانی فاقد سیستم مناسب تخلیه و بندهای کوتاه خاکی روی شاخه‌های درجه ۲ به بالا، سبب جلوگیری از حرکت آب در آبراهه‌ها شده و هم‌افزایی جریانات سطحی در شاخه‌های رودخانه ایجاد نمی‌شود.
افزایش برداشت و مصرف آب در سطح حوضه (توسعه راه‌ها، برق‌رسانی، سهولت دسترسی، خانه‌سازی)، افزایش سطح زیرکشت وتغییر کاربری اراضی حوضه آبریز، افزایش جمعیت در سطح حوضه آبریز، احداث بندهای سنگ و سیمانی در سطح حوضه آبریز جازموریان، بندهای احداث شده در حوضه آبریز هلیل رود (که عمدتاً توسط جهاد کشاورزی احداث شده و مجموعاً درحدود ۷ میلیون مترمکعب آب را ذخیره می‌کند) از عوامل دیگر کاهش آورد این حوضه است.
موضوع مهم دیگر تامین حقابه کشاورزان است. شرکت آب منطقه‌ای کرمان بر اساس قوانین و مقررات جاری و پیگیری مراجع قضایی و همچنین به منظور مطالعات جامع وضعیت حقابه بران هلیل رود از حدود یک سال پیش ساماندهی و تعیین تکلیف حقابه بران حوضه جنوب استان را در دستور کار قرار داده و اقدامات مهمی را در این خصوص از قبیل مکاتبه و هماهنگی با سازمان جهاد کشاورزی، جمع‌آوری و تشکیل پرونده برای عده زیادی از مدعیان حقابه برای طرح در کمیسیون قانونی مربوطه و … معمول کرده است.
علاوه بر این به منظور تسهیل و تسریع در این امر طرح مطالعاتی جامع و کاملی را نیز تعریف و قرارداد آن را نیز با شرکتی متخصص و دارای تجربه منعقد کرده و در این زمینه کارهای مطالعاتی مذکور در حال اجراست.
وسعت تاثیر ریزگردها در پهنه جازموریان
در خصوص اینکه که منشا ۲۵ درصد ریزگردهای کشور مربوط به جازموریان است، پس از دریافت مستندات موجود در سازمان محیط‌زیست کرمان، مشاهده شد تنها یک تحلیل ۷۰ روزه در بازه زمانی ۱۰ دی‌ماه لغایت ۱۹ اسفند ۱۳۹۴ مربوط به دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی موجود است (موضوع نامه شماره ۳۵۴۶۸/۱۶/۹۴ تاریخ ۱۹/۱۲/۱۳۹۴) که با توجه به دوره کوتاه بررسی، عدد فوق قابل استناد نبوده و با مستندات سازمان هواشناسی کشور مغایرت دارد. همچنین بررسی نقشه‌های تهیه‌شده توسط مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور مبنی بر تعداد روزهای مشاهده پدیده گرد و خاک کشور برای سه سال ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ موضوع ۲۵ درصد منشا ریزگردهای کشور از طریق جازموریان، نمی‌تواند صحیح باشد.
تصویب طرح مدیریت جامع تالاب جازموریان
این نگرانی ها و توضیحات وزارت نیرو درحالی است که چندی پیش مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمان از تصویب طرح مدیریت جامع تالاب جازموریان در نشست شورای برنامه‌ریزی استان کرمان خبر داده بود.
مرجان شاکری اظهار داشت: طرح مدیریت جامع تالاب جازموریان در استان های کرمان و سیستان بلوچستان برنامه ریزی شده است و از سال ۱۳۹۵ با هدف استقرار رویکرد مدیریت زیست بومی در تالاب جازموریان در دستور کار سازمان محیط قرار گرفته است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمان ادامه داد: این طرح با همکاری اداره کل محیط زیست، جهاد دانشگاهی کرمان و تمام ذی نفعان در استان های کرمان و سیستان و بلوچستان تدوین شده بود که باید در نشست شورای برنامه ریزی این استان ها تصویب می شد.
او با بیان اینکه دبیرخانه طرح احیای تالاب جازموریان در استان کرمان است، افزود: فعالیت های بخش مرتبط با این استان انجام شده و منتظر مصوبه استان سیستان و بلوچستان هستیم تا این برنامه را اجرایی کنیم.
شاکری، طرح مدیریت جامع تالاب جازموریان را شامل مطالعات زیست محیطی، مدیریت منابع آب، هواشناسی، ریزگردها، موضوعات معیشتی و اقتصادی منطقه و میراث فرهنگی عنوان کرد.او هدف از اجرای طرح مدیریت جامع تالاب جازموریان را احیای این تالاب در استان های سیستان و بلوچستان و جنوب استان کرمان اعلام کرد و گفت: این تالاب یک فرصت اکولوژیک بزرگ برای استان کرمان، کشور و منطقه است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمان با بیان اینکه جازموریان به عنوان تالاب فصلی در مرز استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان قرار گرفته است، گفت: طی سال های گذشته خشک شدن این تالاب به اکولوژی منطقه آسیب جدی وارد کرده و منشا گرد و غبار و ریزگردهای بسیاری شده است.
او افزود: طرح مدیریت جامع تالاب جازموریان در یک برنامه پنج تا ۲۰ ساله با حضور ذی نفعان و سایرین برنامه ریزی شده که در صورت تصویب در شورای برنامه ریزی استان سیستان و بلوچستان اجرایی می شود.
شاکری ادامه داد: این طرح پس از تایید استان سیستان و بلوچستان، قابلیت اجرایی شدن و پیگیری در سطح کشور برای جذب اعتبارات و برنامه های گام به گام تا احیای تالاب جارموریان را دارد.
او تصریح کرد: ان شاالله با گام های مثبت پرسنل محیط زیست و دستگاه های دولتی در استان سیستان و بلوچستان این مصوبه صادر شود تا سایر موارد از طریق سازمان محیط زیست برای جذب اعتبارات پیگیری شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمان، کمک مسئولان ارشد این استان را برای تصویب طرح مدیریت تالاب جازموریان را در مراحل قانونی بسیار دلگرم کننده برشمرد و گفت: این حمایت مسئولان نشان می دهد که اتفاق زیست محیطی بزرگی در کرمان رخ خواهد داد.
او افزود: امیدواریم با حرکت های صورت گرفته شاهد بهتر شدن حال تالاب جازموریان باشیم.
شاکری با بیان اینکه راهکارهای تدوین تالاب جازموریان با حضور ذی نفعان دولتی و غیردولتی بررسی و منافع مردم در این طرح دیده شده است، از اجرای ۲ طرح جانبی در کنار طرح احیای تالاب جازموریان خبر داد.
او ادامه داد: این طرح ها شامل تعیین میزان حقابه و طرح معیشت پایدار برای مردم منطقه جازموریان است که در کنار طرح اصلی مدیریت تالاب جازموریان چشم انداز خوبی برای تالاب جازموریان دارند.
1822 | ۰۳/۰۹/۰۱
1821 | ۰۳/۰۸/۳۰
1820 | ۰۳/۰۸/۲۹