میراث جهانی یونسکو در سایه تهدیدهای انسانی و مدیریتی؛ زوال قنات‌ها؛ مرگ تدریجی میراث آبی ایران

بی توجهی به حریم قنات ها، حفر چاه های عمیق و دخالت نهادهای مختلف، سیستم هزارساله بهره برداری از آب در ایران را به بحران کشانده است،یازده‌قنات ایرانی در سال‌۲۰۱۶ از سوی مدیریت یونسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسید. ویژگی‌های منحصر به فرد این قنات‌ها از نظر کارشناسان یونسکو چنین بیان شده است: عمیق‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین. این یازده‌قنات شامل قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات حسن‌آباد مشیر و قنات باغ زارچ، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد و قنات عمومی وزوان، قنات مون، قنات گوهرریز جوپار، قنات اکبرآباد بم و قنات قاسم‌آباد بم است.
در بخشی از گزارش یونسکو آمده است: «در سرتاسر مناطق خشک ایران، سکونتگاه‌های کشاورزی و دائمی به سیستم باستانی قنات متکی هستند که آبخوان‌های آبرفتی را در سرآغاز دره‌ها استخراج کرده و آب را از طریق تونل‌های زیرزمینی طی مسافت‌های طولانی هدایت می‌کنند.
پراکندگی سکونتگاه‌های اولیه بر روی مخروط‌های آبرفتی فلات داخلی و بیابان‌های ایران به الگوی توزیع سیستم قنات در سرتاسر کشور مرتبط است. این سیستم همچنین سنت فرهنگی زنده‌ای از مدیریت جمعی منابع آبی را ارائه می‌دهد. سیستم قنات ایرانی نمونه‌ای برجسته از یک مجموعه فناوری است که مراحل مهمی در تاریخ اشغال انسان در مناطق خشک و نیمه‌خشک را نشان می‌دهد. بر اساس محاسبات پیچیده و ویژگی‌های معماری استثنایی، آب تنها با نیروی جاذبه بر مسافت‌های طولانی جمع‌آوری و منتقل شده و این سیستم‌های حمل‌ونقل طی قرن‌ها و گاهی هزاران سال نگهداری شده‌اند.
از سوی دیگر«محمد برشان» مدیر مرکز قنات استان کرمان گفته است: « در طول ۳۰قرن گذشته، با اینکه قنات‌ها بخش عمده‌ای از نیازهای آبی ایران را تامین می‌کردند همواره حافظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی بوده‌اند و هیچ‌گاه این موازنه را برهم نزده‌اند. درحقیقت نوسانات آب‌دهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی عامل اصلی حفظ این توازن بوده است.۵۰ سال پیش، دست‌کم ۷۰هزار قنات در ایران وجود داشت که درحال‌حاضر از این تعداد قنات، ۳۴هزار رشته باقی مانده است؛ هرچند همین تعداد قنات هنوز هم ایران را در صدر کشورهای جهان نشانده است.
کشور عمان با داشتن ۳هزار رشته قنات در رتبه دوم این جدول قرار گرفته است. اما نمی‌توان کتمان کرد که کشور عمان از حیث احیا و گردشگری قنات در جهان رتبه نخست را دارد. کشور عمان در حفظ قنات‌های خود بسیار موفق عمل کرده است؛ چون دولت هیچ دخالتی در امور قنات‌ها ندارد. چاه‌های عمیق حفر نکردند و حریم قنات‌ها را به‌خوبی حفظ کرده‌اند.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما این است که حریم قنات‌ها حفظ نمی‌شود و بسیاری از قنات‌های ایرانی مورد مداخله مسئولان دولتی و شرکت‌های مختلف و افراد ذی‌نفع قرار گرفته‌اند. از بین رفتن قنات‌ها، نابودی یک شیوه استحصال آب و یا یک نوع از انواع بهره‌برداری از منابع آب نیست، بلکه نابودی و محو یک فرهنگ است که لازم است با مشارکت‌های مردمی برای نجات قنات‌های باقی‌مانده از خطر نابودی تلاش کنیم و برای احیای قنات‌های متروکه چاره‌ای بیندیشیم. قنات‌های ایران بیش از آنکه موضوع مربوط به جغرافیای ایران باشد، مربوط به تاریخ و میراث فرهنگی ایران می‌شود. بنابراین آنچه متعلق به تاریخ است باید حفظ شود.