مردم در خط مقدم حفظ تاریخ. بافت‌های تاریخی نیاز به نظارت مستمر مردم و فعالان میراث فرهنگی دارند تا از تخریب‌های بیشتر جلوگیری و هویت شهری حفظ شود

مردم در خط مقدم حفظ تاریخ. بافت‌های تاریخی نیاز به نظارت مستمر مردم و فعالان میراث فرهنگی دارند تا از تخریب‌های بیشتر جلوگیری و هویت شهری حفظ شود
پیام ما
بازنگری حرایم، بلای جدیدی است که بر بافت‌های تاریخی نازل شده است. بلایی که مدیرکل ثبت و حریم آثار تاریخی آن را کاری تخصصی و اصولی می‌داند و می‌گوید وزارت میراث‌فرهنگی ابایی از انجامش ندارد. اما به‌نظر می‌رسد آنچه در عمل اتفاق افتاده، توافقی است که میان وزارت میراث‌فرهنگی به‌عنوان متولی حفظ این بافت‌ها، با تخریب‌کنندگانی که پرچم توسعه نامتوازن شهری را به‌دست دارند، صورت گرفته است. سیاستی که از نخستین سفر استانی هیئت دولت سیزدهم به شیراز در دستورکار وزارت میراث‌فرهنگی قرار گرفت و در جلسه رأی اعتماد وزیر دولت چهاردهم بر آن صحه گذاشته و وعده آن به نمایندگان مجلس داده شد. حالا از گرگان تا سبزوار و از اصفهان تا همدان، خبرهای جدیدی از بازنگری حریم‌ها و کوچک‌سازی بافت‌های تاریخی می‌رسد. این موضوع در نشست اخیر «کافه کارزار» به‌عنوان محوری برای گردهمایی دغدغه‌مندان این حوزه انتخاب شد تا باتوجه‌به تشدید نگرانی‌ها در بافت‌ تاریخی شهرهای مختلف، مروری داشته باشند بر کنشگری اجتماعی که در سال‌های اخیر برای حفظ بافت‌های تاریخی صورت گرفته و در مواردی منجر به توقف تخریب و در مواردی باعث کند شدن روند تخریب‌ها شده است.
دهه‌هاست که بافت‌های تاریخی ایران در معرض تخریب قرار دارند. تنها چیزی که در این روند تغییر می‌کند، بهانه‌های جدید برای تخریب است؛ روزی به‌بهانه توسعه، روزی به‌علت تجمع افراد متجاهر، روزی به‌دلیل فرسودگی و اکنون به‌طور آشکار به‌عنوان راهی برای تسهیل ساخت‌وساز در این بافت‌ها. در بسیاری از موارد، تخریب‌های گسترده منجر به از دست رفتن انسجام این بافت‌ها شده است؛ به‌طوری‌که در برخی شهرها دیگر نمی‌توان به آنچه «بافت تاریخی» نامیده می‌شود، اشاره کرد. اما هنوز هم می‌توان برای حفظ هویت شهری و بافت‌های تاریخی تلاش کرد و ضرورت حفاظت از این میراث را به‌عنوان یک مطالبه عمومی مطرح کرد.
*ربع قرن تلاش برای نجات بافت تاریخی
یکی از نمونه‌های برجسته در زمینه کنشگری اجتماعی در جهت حفظ آثار تاریخی «پویش مردمی نجات بافت تاریخی شیراز» است که در نشست کافه کارزار به‌طور ویژه مورد بررسی قرار گرفت. این پویش که درنتیجه سال‌ها تلاش مستمر به ثبت ملی بافت تاریخی شیراز منجر شد، نشان داد فشار افکار عمومی می‌تواند حتی بر تصمیمات نهادهای دولتی نیز تأثیرگذار باشد؛ چراکه گفته می‌شود مدیران وقت میراث‌فرهنگی تمایلی به انجامش نداشتند و مطالبات عمومی باعث ثبت بافت تاریخی شیراز شد. هر چند باوجود ثبت ملی آن، تخریب‌ها و ساخت‌وسازها در آن دوباره از سر گرفته شده و به‌تبع آن، تلاش فعالان میراث فرهنگی برای توقف این تخریب‌ها هم شروع شده است.
«محمد مهدی کلانتری»، دبیر پویش نجات بافت‌های تاریخی ایران، در این نشست از تجربیات خود در نجات بافت تاریخی اصفهان و جلوگیری از احداث گذر آقانجفی سخن گفت: «در سال ۱۳۹۷، زمانی که در دانشگاه علم و صنعت تدریس می‌کردم، از طریق یکی از دانشجویان متوجه شدم شهرداری در حال تخریب پلاک‌ها در محدوده مسجد شیخ‌لطف‌الله است. برای جلوگیری از این تخریب‌ها، مستنداتی تهیه کردم و نامه‌ای اعتراضی به وزارت میراث‌فرهنگی و دیگر مقامات ارسال کردم که حدود ۴۰۰ امضا از اساتید دانشگاه در آن نامه ثبت شده بود. درنتیجه این پیگیری پروژه گذر آقانجفی متوقف شد و آن دستور توقف هنوز معتبر است. موفقیت این تجربه مقدمه‌ای برای شکل‌گیری پویش نجات بافت تاریخی شیراز شد.» او با بیان اینکه موضوع تخریب بافت تاریخی شیراز قدمت ۲۵ساله دارد، گفت در چند سال اخیر پنج کارزار درباره شیراز ثبت شده است که بیش از صد هزار نفر آنها را امضا کرده‌اند؛ اما باید بدانیم که تلاش برای نجات بافت شیراز پیشینه‌ای دارد که از تلاش‌های فردی و مطالعات علمی در مورد این بافت تاریخی شروع شده است. از جمله تلاش‌هایی که غلامحسین معماریان با نگارش نامه‌هایی به مقامات در جهت توقف تخریب‌ها در شیراز آغاز کرد.
تصاویری داریم از جوانانی که جلوی لودرها می‌ایستادند و اجازه نمی‌داند بافت تاریخی شیراز تخریب شود. تلاش‌های بسیاری کردند و هزینه‌های زیادی دادند تا این بافت را از تخریب حفظ کنند. هرچند گاهی هم تلاششان نتیجه نمی‌داد و دولت به‌هرترتیب بافت را تخریب می‌کرد؛ اما باید قدردان جوانانی بود که مانع تخریب ۵۰ هکتار از ۵۷ هکتار شدند
«غلامحسین معماریان» استاد تمام دانشگاه علم و صنعت است و از سال ۸۸ موضوع تخریب بافت تاریخی شیراز را دنبال می‌کند، اما به‌گفته خودش از دهه ۶۰ مطالعه روی بافت تاریخی شیراز را آغاز کرده است. معماریان در سال‌های اخیر که تخریب‌ها در این بافت تشدید شده، تلاش‌های بسیاری برای حفظ این بافت صورت داده است. او در سخنانش در این نشست می‌گوید: «فعالیت‌هایی که من تا به حال در مورد نجات از بافت تاریخی شیراز انجام داده‌ام، بدون حضور جوانان میسر نبود. از سال ۸۹ که موضوع تخریب ۵۷ هکتار بافت تاریخی شیراز مطرح شد، جوانان دانشجو یک NGO تشکیل دادند و تلاش کردند. در آن سال‌ها دولت اعتقادی به حفاظت نداشت و اگر می‌خواست تخریب کند، می‌کرد. در همان شرایط بود که من در تهران تلاش‌هایی می‌کردم و در شیراز هم جوانان به‌شکل شبانه‌روزی پیگیر مسائل بافت تاریخی بودند و خبرها را به ما اطلاع می‌دادند. ما تصاویری داریم از جوانانی که جلوی لودرها می‌ایستادند و اجازه نمی‌دادند بافت تخریب شود. تلاش‌های بسیاری کردند و هزینه‌های زیادی دادند تا این بافت را از تخریب حفظ کنند. هرچند گاهی هم تلاششان نتیجه نمی‌داد و دولت به‌هرترتیب بافت را تخریب می‌کرد؛ اما باید قدردان جوانانی بود که حداقل مانع تخریب ۵۰ هکتار از ۵۷ هکتاری شدند که در ابتدا قرار بود تخریب شود. تخریب‌ها هنوز هم ادامه دارد و نیاز به رصد دائم این موضوع داریم و هنوز خود مردم با ما در تماس هستند و خیلی از اخبار را به ما اطلاع می‌دهند.»

*کارزارهای میراث فرهنگی: کم‌تعداد اما اثرگذار
«حامد بیدی»، مدیر پلتفرم «کارزار»، در این نشست درباره آمار کارزارهای میراث فرهنگی گفت: «هرچند کارزارهای مربوط به میراث فرهنگی از نظر تعداد زیاد نیستند، اما معمولاً کارزارهای فعال در این زمینه تأثیر زیادی دارند و توانسته‌اند توجه رسانه‌ها را جلب کنند. این نشان‌دهنده ظرفیت بالقوه بالای این حوزه است.» بیدی همچنین به نبود یک اجتماع منسجم در زمینه کنشگری میراث فرهنگی اشاره کرد و گفت: «هنوز در این حوزه یک تشکل یکپارچه و منسجم شکل نگرفته است، اما فضای کارزار می‌توانند به ایجاد این هم‌افزایی کمک کنند»

اگرچه مشکلات ناشی از توسعه بی‌رویه همچنان در بافت‌های تاریخی بسیاری از شهرهای ایران ادامه دارد، اما تجربه‌های موفق کنشگری اجتماعی نشان می‌دهد می‌توان به نجات میراث فرهنگی توسط مردم امیدوار بود. شرط اصلی این امید، آگاهی عمومی از اهمیت حفظ این بافت‌هاست. فعالان مدنی در تمام حوزه‌ها، از جمله میراث فرهنگی، نقشی حیاتی در آگاهی‌بخشی به جامعه دارند. اگر مردم متوجه اهمیت بافت‌های تاریخی به‌عنوان بخش‌های حیاتی از هویت شهری خود شوند، این اراده جمعی می‌تواند مدیران و تصمیم‌گیران را به تغییر رویکرد در حفظ این آثار وادارد. این مسیر، همان‌طور که حامد بیدی اشاره کرد، نیازمند شکل‌گیری یک اجتماع منسجم از دغدغه‌مندان حوزه میراث فرهنگی است تا با همکاری هم بتوانند این میراث را از خطرات بیشتر محافظت کنند.