بهره‌وری آب در ایران پایین‌تر از میانگین جهانی ، ایران به‌عنوان کشوری خشک می‌تواند صادرکننده محصولات کشاورزی باشد؟

ایران در منطقه‌ای خشک واقع شده است، در سال‌های اخیر نیز از شدت بارندگی‌ها در کشور کاسته شده و همین موضوع مدیریت منابع آبی را در مرکز توجه قرار داده است. در این میان فعالیت‌های کشاورزی به‌عنوان یکی از متهمان اصلی مصرف آب و حتی هدررفت آن مطرح می‌شود. تاجایی‌که این گزاره مهم مطرح می‌شود که آیا ایران به‌عنوان کشوری خشک با جمعیت قابل‌توجه می‌تواند در نقش صادرکننده محصولات کشاورزی و غذایی در دنیا مطرح باشد؟ بررسی تجارب جهانی حکایت از آن دارد که تولید محصولات کشاورزی به‌عنوان اصلی در تامین امنیت غذایی مورد توجه است. با توجه به شدت گرفتن خشکسالی در سطح بین‌المللی تولید و حتی صادرات محصولات کشاورزی اهمیت بیشتری یافته است. در چنین فضایی مدیریت منابع آبی، بهره‌وری حداکثری منابع آب و همچنین تولید با اتکا به تکنولوژی‌های نوین کشاورزی با مصرف پایین آب، در اولویت قرار گرفته است. با این‌وجود عزم چندانی در کشور برای اصلاح مسیر پیشین تولید مشاهده نمی‌شود و همچنان انگشت اتهام به سمت تولید و تجارت محصولات کشاورزی گرفته می‌شود.
معضل کشاورزی به روش پیشامدرن
با نگاه کلی به آمار بخش کشاورزی باید این‌طور ادعا کرد که ایران در عین آنکه یکی از صادرکنندگان محصولات کشاورزی به دنیا است، در رده واردکنندگان بزرگ این محصولات نیز به شمار می‌رود. با این‌وجود انتظار می‌رود طرحی آمایشی برای تولید و صادرات محصولات کشاورزی متناسب با شرایط آبی کشور تدوین شود. درهمین‌حال برای تداوم فعالیت در این شرایط باید مدیریت منابع آبی و همچنین ارتقا بهره‌وری مصرف آب در دستور کار قرار گیرد. بدون تردید سیاستگذاری مبنی بر تدوین ابزارهای قانونی و مشوق‌های لازم جهت ایجاد انگیزه برای تولیدکنندگان بهره‌ور به اصلاح شرایط کمک می‌کند. بهره‌مندی از سامانه‌های نوین در فرآیند بهره‌وری مصرف آب، هدایت و حمایت از انتقال قانونی از تولید محصولات با آب‌بری کم، تغییر فصل کاشت محصولات، تحویل حجمی آب به‌جای روش فعلی حق‌آبه و همچنین توسعه و تسهیل دسترسی به تکنولوژی‌های نوین کشاورزی از مهم‌ترین الزاماتی هستند که به بهره‌مندی حداکثری از ذخایر آبی در بخش کشاورزی کمک می‌کند.
رویکردهای نوین
نمونه‌های موفقی از کشورهای با سطح بارش محدود و حتی پایین در دنیا وجود دارند که توانسته‌اند محصولات کشاورزی خود را روانه بازار جهانی کنند. نمونه‌هایی از کشورهایی با جمعیت بالا وجود دارد که در سال‌های گذشته توانسته‌اند از جایگاه واردکننده محصولات کشاورزی به صادرکننده آنها بدل شوند. خشکی و کم‌بارشی چالشی فراگیر در عصر کنونی است، اما این مشکل مانع تلاش کشورها برای خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی و صادرات آنها به بازار جهانی نشده است. بلکه تلاش کرده‌اند با کم‌ترین منابع بیش‌ترین تولید را از آن خود کنند. به‌عنوان مثال چندی پیش خبری منتشر شد مبنی بر اینکه سعودی‌ها با «کشت هیدروپونیک» محصولات خود را به بازار اروپا صادر کردند.
عربستان سعودی در چارچوب برنامه‌های «رویای ۲۰۳۰» و برای تقویت امنیت غذایی و صادرات غیرنفتی، نخستین محموله محصولات کشاورزی تولید شده با فناوری کشت هیدروپونیک (کشاورزی در آب) را به اتحادیه اروپا صادر کرد. وزارت محیط زیست، آب و کشاورزی عربستان در فوریه گذشته از امضای نخستین توافقنامه صادرات محصولات کشاورزی تولید شده با فناوری کشت هیدروپونیک به اروپا خبر داد. این روش کشت که بدون خاک و تنها با محلول‌های غنی از عناصر غذایی در آب انجام می‌شود از سوی مسوولان عربستان به‌عنوان راهکاری کارآمد برای مقابله با چالش‌های اقلیمی، کمبود منابع آب و محدودیت‌ زمین‌های کشاورزی معرفی شده است. این شیوه صرفه‌جویی در مصرف آب، تولید را در طول سال و بدون نیاز به سموم شیمیایی ممکن می‌کند. امضای توافق صادرات محصولات هیدروپونیک به اروپا، نقطه عطفی در گذار عربستان از واردکننده عمده مواد غذایی به صادرکننده محصولات کشاورزی با فناوری‌های نوین به‌شمار می‌رود.
محدودیت‌های صادرات محصولات کشاورزی
سیروس جعفری عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: کشاورزی و تولید محصولات غذایی و حتی صادرات آن در کشورهای خشک و کم‌بارش نیز مورد توجه است. در واقع با نگاه کلی به الگوی کشت و تامین غذا در کشورهای مختلف باید این‌طور ادعا کرد که راندمان بهره‌برداری از آب برای تولید محصولات مختلف کشاورزی اهمیت به‌مراتب بیشتری دارد.
وی افزود: راندمان بهره‌برداری از آب در ایران حدود ۰.۳ برآورد می‌شود، درحالی‌که این راندمان در برخی کشورهای منطقه به ۲.۵ نیز می‌رسد. بنابراین تولید و صادرات محصولات کشاورزی فقط تابع وسعت کشورها و میزان بارندگی آنها نیست بلکه تکنولوژی تولید و فرآوری از بیش‌ترین اهمیت در تولید و صادرات محصولات کشاورزی برخوردار هستند. جعفری گفت: ایران برای اصلاح شرایط خود باید از فناوری‌های نوین مصرف آب استفاده کند. مهم‌ترین مشکل ما هدررفت مصرف آب است. کنترلی بر تحویل حجمی آب به کشاورز صورت نمی گیرد. برق ارزان است، آب از عمق زمین استخراج می‌شود تا کشاورز کار خود را ادامه دهد. درهمین حال کسی قدر این آب بسیار ارزان را نمی‌داند و به دنبال ارتقا سطح بهره‌وری مصرف نیست.
این عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان گفت: نمونه‌هایی از کشورهای کم‌بارش وجود دارد که توانسته‌اند تولید محصولات کشاورزی خود را افزایش دهند و حضور موفقی در بازار جهانی داشته باشند. به عنوان نمونه چین با توجه به جمعیت قابل‌توجهی که دارد، تا ۱۰ سال قبل در رده واردکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی بود. این کشور در طول یک دهه گذشته توانسته با ارتقا سطح فناوری در زمینه کشاورزی و بسته بندی، نیاز خود به محصولات کشاورزی را تامین کرده و در رده بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این محصولات در سطح جهانی قرار گیرد. در همین حال این کشور بخشی از تولیدات خود را روانه بازار بین‌المللی می‌کند. به صورتی که در سال ۲۰۱۹ با صادرات ۱۳۳‌میلیارد دلار از آمریکا و اتحادیه اروپا پیشی گرفت و به جایگاه نخست دست یافت. در همین حال می‌توان از هلند به‌عنوان نمونه موفق در حوزه تولید محصولات کشاورزی نام برد. این کشور با وجود وسعت محدود توانسته در مقام یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مواد غذایی در دنیا باشد. توجه به این نکته ضروری است که راندمان تولید به ازای مصرف آب در این کشور نیز بسیار بالا برآورد می‌شود.
وی افزود: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان بسیاری از محصولات باغی در دنیا است. ایالات متحده در مقام اول تولیدکننده بزرگ محصولات باغی جهان قرار دارد. شرایط اکوسیستم ایران در تولید قابل‌توجه محصولات باغی در ایران اثرگذار است. محصولات مختلفی در اقلیم گسترده ایران رشد می‌کند. محصولات باغی حاره‌ای در مناطقی همچون چابهار تولید می‌شوند. گیاهان مناطق سردسیری نیز در ارتفاعات زاگرس یا البرز تولید می‌شوند.
جعفری در ادامه گفت: با وجود تولید محصولات گسترده کشاورزی در ایران، به مساله مصرف آب در کشور توجه نشده است. به بیان دقیق‌تر راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی بسیار پایین است. به‌عنوان نمونه در کشور ما برای تولید هر تن گندم، به‌طور متوسط بیش از ۴ هزار مترمکعب آب مصرف می‌شود. یعنی راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی ما بسیار پایین است. کشاورزی ما با سیستم‌های آبیاری بسیار قدیمی انجام می‌شود. همین‌ موضوع نیز مصرف آب را به شدت بالا می‌برد. این در حالی است که همین میزان تولید در سیستم آبیاری قطره‌ای به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب نیاز دارد. به عبارتی میزان مصرف آب به حدود ۲۵ درصد کاهش می‌یابد. نبود انگیزه برای اصلاح الگوی مصرف آب از سویی و همچنین نبود نظارت کافی برمیزان مصرف، برق ارزان، عدم قیمت گذاری واقعی آب و همچنین نبود الگوی مناسبی برای کشت از عوامل مهم دیگر مصرف زیاد آب و عدم بهینه‌سازی آن است.
این استاد دانشگاه گفت: چین برای ارتقا سطح تولید محصولات کشاورزی خود از ارتقا فناوری و تکنولوژی بهره گرفته است. ارتقای سطوح تکنولوژی در چین برای تولید مواد غذایی موجب شده که در طول ۵ سال اخیر، میزان تولید در این بخش ۲تا ۳ برابر افزایش یابد. این کشور با افزایش تعداد آزمایشگاه‌های خاک و استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و بهره‌مندی از تکنولوژی‌های نوین کشاورزی، در مسیر موفقیت گام برداشته است.