ثبت جهانی اما رها شده

رکود تولید گلیم شیرکی پیچ سیرجان

ثبت جهانی  اما  رها  شده

   تا قبل از آنکه سیرجان و روستای دارستان این شهرستان-خاستگاه گلیم شیرکی‌پیچ-به‌عنوان دهکده جهانی گلیم در یونسکو ثبت جهانی شود،خیلی‌ها خودشان را به آب و آتش می‌زدند و از اهمیت این گلیم می‌گفتند،درست هم می‌گفتند اما وقتی به ثبت جهانی رسید هم صداها خاموش شد و هم حمایت‌ها.

حالا در حالی از وضعیت گلیم ثبت جهانی سیرجان سخن می‌گوییم که روز به روز بر تعداد بافندگان آن کاسته می‌شود و معلوم نیست در آینده،اگر این وضعیت ادامه داشته باشد،به چه سرنوشتی دچار خواهد شد. 

آنطور که دست اندرکاران تولید و عرضه این گلیم منحصر به فرد در سیرجان می‌گویند،تنها یکسال پس از ثبت جهانی این گلیم و خاستگاه تولید آن،رکود تولید آن شروع شد و اینک از ۱۲هزار بافنده این گلیم،چهار هزار نفر بیشتر بیمه نیستند و وقتی هم دنبال موضوع را می‌گیریم،هر کدام از مسئولان و متولیان توپ را در زمین دیگری یا تحریم و کرونا می‌اندازد.

روزهای پایانی شهریور ماه ۱۳۹۶ بود که خبر ثبت جهانی دارستان سیرجان به عنوان دهکده جهانی گلیم بارقه‌های خوشحالی را در دل کرمانی‌ها و ایرانیان زنده کرد و امروز در چهارمین سالگرد این ثبت جهانی باید از علل و عوامل رکود حاکم بر تولید و عرضه این گلیم سخن بگوییم .

چهار سال خبرهای خوبی از این گلیم شنیده می‌شد،هیچ گلیم تولیدی روی زمین نمی‌ماند و مشتریان فراوان از داخل و خارج داشت اما این وضعیت تاب نیاورد،شاید خیلی‌ها فکر کردند ثبت جهانی کافی بود یا کافی‌ست تا این گلیم خودبه خود به بالندگی‌اش ادامه دهد و نیاز به برنامه‌ریزی و حمایت از این اثر،هنر و میراث ماندگار زنان روستایی و عشایر سیرجان که در جهان نامی برای خود دست و پا کرده، نیست.

تولیدکنندگان این گلیم انگشت اتهام را به سوی مسئولان و کم کاری آنان نشانه می‌گیرند و می‌گویند وعده‌هایشان محقق نشده؛برخی هم شیوع کرونا،تورم و تحریم را بهانه می‌کنند؛روی هم رفته هرکس دلیلی می‌آورد اما آنچه مهم است اینکه آتیه این گلیم منحصر به فرد ثبت جهانی چه خواهد شد؟

مختصات گلیم

این نوع گلیم با نام شیرکی پیچ که خاستگاه آن سیرجان و روستای دارستان است و البته براساس گزارش‌ها در برخی مناطق شهرستان‌های اطراف سیرجان مانند بافت هم بافته می‌شود،در نوع خود منحصربه‌فرد و متفاوت است. گلیم شیرکی پیچ در گذشته صرفاً به صورت گلیم بافته می‌شده‌ اما امروزه به شکل ترکیبی از گلیم و قالی نیز بافته می‌شود.

در این نوع گلیم برخلاف انواع دیگر گلیم‌ها که در آنها پود باعث شکل‌گیری محصول می‌شود،پود نقشی در بافت ندارد و فقط تارها را به یکدیگر متصل می‌کنند و باعث استحکام درگیری نخ خامه با تارها می‌شود.

به این نوع گلیم در برخی مناطق کرمان و سیرجان گلیم سوزنی هم می‌گویند؛ شیرکی پیچ ظاهری شبیه به قالی دارد و مانند قالی با گره بافته می‌شود و برخلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نماینده نقوش می‌شود، در این‌ گلیم، پود تنها نقش اتصال تارها را برعهده دارد و همیشه در پشت گوشت (پرز) گلیم مخفی است و قابل رویت نیست.

این گلیم خوش نقش و‌نگار که از آن برای تولید کیف، تابلو، رویه صندلی و دیگر محصولات استفاده می‌شود، از سالیان گذشته بخشی از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌داده است.

پای درددل بافندگان

پروین اباذری بافنده نمونه گلیم که در روستای سلیمانیه سیرجان ساکن است در این زمینه گفت: ۱۰سال بافنده بودم و درآمد هم داشتیم اما الان با وجود مواد اولیه گران و اینکه بعد از ۱۰ سال بیمه قالیبافی نشده‌ام و مشکلات خانوادگی دارم، فعلا دست از کار کشیدم تا ببینیم این مشکلات برطرف می‌شود یا خیر؛ اما من همان بافنده ریزنقش خواهم بود.

فاطمه شاهمرادی هم که در روستای دارستان با دو فرزند ناشنوایش مشغول بافت گلیم است نیز می‌گوید:شرایط موجود نمی‌تواند ما را به بافت گلیم دلگرم کند زیرا تاروپود خیلی گران است،ضمانتی هم برای فروش تولیدمان نیست؛ آنچه انسان را در کار هنری ترغیب می‌کند ایجاد شرایط لازم و فروش محصول تولیدی با نفع اقتصادی است،اگر قرار باشد وقتمان را بگذاریم و دست آخر هم زیان ببینیم، قابل ادامه دادن نیست.

علی ناظری پسری که در کنار مادر و خواهرانش در روستای دارستان کار بافت گلیم را انجام می‌دهد نیز گفت: گلیم‌بافی که مختص زن‌ها نیست؛اگر پسران هم آموزش ببینند به‌راحتی می‌توانند گلیم بافی را یاد بگیرند و کار کنند.

دلایل مشکل از نگاه نوجوان بافنده گلیم

او مشکل بیمه،تغییر سبک زندگی مردم،تمایل جوانان به انتخاب شغل‌های دیگر و کاهش تعداد کارگاه‌ها را از جمله دلایل کاهش تولید گلیم شیرکی پیچ دانست و اظهارداشت:باید جذابیت‌های لازم برای جوانان ایجاد شود در‌غیر این صورت شاهد از دست دادن بازارها خواهیم بود چون هندی‌ها، چینی‌ها و افغان‌ها با کپی کردن طرح‌های ایران با هزینه بسیار کمتر،گلیم را تولید و بازارها را از دست ما خارج می کنند.

حمید کیانی مدیرعامل شرکت نظم آوران که معین اقتصادی بخش گلستان سیرجان یا به تعبیری مهد تولید گلیم است نیز می گوید:ما در این بخش ۳۶ نفر از بافندگان را زیر‌پوشش داریم که برای آنان ماده اولیه و دار گلیم تامین می‌کنیم و محصول تولیدی‌شان را نیز خودمان می‌خریم تا ضرر و زیانی متوجه بافندگان نشود.

او افزود:در سال ۲۵۰گلیم بافته و خریداری شد که این روش فعالیت بافندگان را مضاعف می‌کرد اما با شروع کرونا برنامه‌ها تعطیل و همکاری در بافت نداشتیم.

حمایت‌ها همه جانبه نبود

نصرت امینی رئیس اتحادیه بافندگان فرش سیرجان نیز معتقد است:شهرت جهانی گلیم و ثبت این فرش بی مثل در جهان خیلی خوب بود اما متاسفانه حمایت‌ها همه جانبه نبود و بیمه‌های بافندگان قطع شد؛ تامین اجتماعی زیر بار بیمه قالی بافی نمی‌رود و گلیم باف باید خودش پول بیمه را بدهد که آن هم برایش میسر نیست.

او افزود: از ۱۲هزار بافنده در شهرستان فقط ۴ هزار نفر بیمه هستند و در شرایطی که همه مسئولان به دنبال حل مشکل بیمه این قشر بودند یک‌باره پا پس گذاشتند.

این بانوی بافنده،تولید سالیانه گلیم را در شهرستان سیرجان ۱۰۰هزار متر‌مربع عنوان و‌ بیان‌کرد: الان ما یک دهم این تولید را هم نداریم که البته گرانی مواد‌اولیه یکی دیگر از عوامل رکود تولید آن است؛ اگر بگوییم تحریم‌ها بستر رکود بوده اما کرونا نیز ضربه رکود تولید را زد، درست گفته‌ایم و خلاصه همه این عوامل موجب بی رغبتی بافندگان در تولید شده است.

وعده هایی که محقق نشد

حمید محمودی معاون شرکت تعاونی گلیم فیروزه هم عنوان کرد:ثبت جهانی گلیم یک افتخار برای ما و همه بافندگان و مردم استان و کشور است اما وعده‌ها و قول مسئولان همانند راه‌اندازی موزه گلیم، بازارچه گلیم، ایجاد کارگاه‌های ریسندگی و رنگ‌رزی نیازمند حمایت و پیگیری آنان است.

او اظهار‌داشت:اوایل روزهای ثبت جهانی گلیم جوش و خروش بافندگان همراه با عشق و علاقه فراوان شد بافنده‌ها بیشتر و سرعت تولید هم خوب شود اما مشکلاتی مثل کرونا و تحریم‌ها فضا را برای تولید تنگ کرد و از طرفی هم گرانی مواد‌اولیه و حتی مواد‌اولیه نامرغوب رکود را بیشتر کرده است.

همیشه پای یک دلال در میان است

محمودی افزود:اکنون هم تک‌بافی در خیلی از خانه‌ها است و کار می‌کنند ولی مجتمع‌های بافندگی تعطیل شده؛ همین بافت کم هم روی دست دلالان می‌چرخد و بافنده متضرر می‌شود؛بافندگان رغبتی برای ادامه کار ندارند که بازهم بدون حمایت و دلسوزی مسئولان این وضعیت ادامه‌دار است.

معاون شرکت تعاونی گلیم فیروزه نرخ گذاری دلالان سودجو را موجب ضرر و زیان بافنده عنوان و بیان کرد: آن زن روستایی بدون اطلاع از نرخ گلیم، تولیدش را به فروش می رساند و بعد متوجه می شود که ضرر و زیان دیده لذا ما پیشنهاد نرخ را براساس گره های به کار رفته داده ایم و نمی توانیم با این اوضاع کنونی توقع تولید گلیم داشته باشیم.

فکر کردند با ثبت جهانی کار تمام است

ابوذر خواجویی دبیر سابق شهر جهانی گلیم و فعال این حوزه نیز گفت:همه دست اندرکاران این حوزه تا ثبت جهانی گلیم فعال بودند و همین که سال ۹۶ این افتخار را پیدا کردیم، همه فکر کردند کار تمام شد؛ حتی براساس دستورالعمل هایی که شورای جهانی تعیین کرده بود هم حرکت نکردیم و هیچ نقشه راهی نیز تنظیم نشد.

او افزود:وزارت میراث فرهنگی بیشتر ارتباطش با مرکز استان بود که حتی دبیرخانه شهر‌جهانی گلیم هم در سیرجان راه‌اندازی نشد؛اتفاق بدتر اینکه همه مسئولان نیز با ثبت جهانی گلیم کار را تمام شده می پندارند در صورتی که پس از کسب این افتخار کار اصلی و مسیر شروع می شود و نیاز به تلاش و برنامه ریزی بیشتر است.

خواجویی نبود برنامه ریزی و نظارت بر کار بافندگان، بی‌توجهی و عمل نکردن به موارد شورای جهانی گلیم مانند ایجاد بازارچه صنایع دستی،ایجاد موزه گلیم،توجه به حقوق اجتماعی بافندگان،رفع مشکلات بیمه و قیمت فروش تولیدات و صادرات با توجه به اینکه گلیم شیرکی پیچ سیرجان از قدیم شهرت جهانی داشته را از دیگر مشکلات فراروی این هنر و صنعت عنوان کرد.

برندی که همچنان جهانی است

مهدی روح الامینی از فعالان تجارت گلیم و مدیر یک شرکت تعاونی فرش نیز گفت:جهانی شدن گلیم ما موجب افتخار همگان و بافندگان که غالبا روستایی و عشایر هستند شد و به آنان ذوق و رغبت داد، مدتی هم تولیدات خوب بود که حتی سفارش از خارج از استان و کشور داشتیم اما با شیوع ویروس کرونا و گرانی ماده اولیه، رغبت تولید را گرفت که برای بافنده سودی نداشت لذا تولید کاهش یافت و بافنده صحنه بافت گلیم را ترک کرد و تولید و صادرات ریزش داشته است.او عنوان کرد:برند گلیم سیرجان اما همچنان جهانی است به گونه ای که حتی تولیدات گلیم و گلیم فرش کشورهای همسایه ما یعنی پاکستان و افغانستان در خارج از کشور به نام گلیم سیرجان فروخته می شود؛با این حال اگر وزارت میراث فرهنگی و مسئولان استان و شهرستان مشکلات را برطرف و بافندگان را تشویق کنند به طور قطع بافت این هنر نفیس رونق مضاعف می گیرد.محمد سالاری از دیگر فعالان این حوزه نیز گفت:بعد از این رویداد جهانی به گلیم و بافنده ارزش دیگری قائل شدند و دلگرمی برای بافنده بیشتر شد و انتظار می رفت رقابت کمی و کیفی در بافت گلیم اتفاق افتد اما غیر از کرونا که خیلی از بافندگان را خانه نشین کرد، مشکل تحریم هم بود زیرا در بازار تحریم ها هم، فروش نیست.

او افزود:بعد از ثبت جهانی گلیم طی مدت کوتاهی خیلی از واجدان شرایط بیمه شدند؛ در بانک اطلاعاتی، مشخصات بافندگان ثبت شد اما انتظار ما حمایت در هر شرایطی است که در برخی بخش ها معین های اقتصادی حامی بافندگان شدند و بهترین و موثرترین اقدام برای ما بود.

میراث: بازارچه را محقق نکردند

نبی‌الله جعفری رئیس اداره میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی شهرستان سیرجان نیز گفت:بسیاری از گلیم بافان بعد از ثبت جهانی گلیم طرح‌ها و نقوشی را بافتند که مورد تایید میراث فرهنگی نبود و حتی این بافت، با کیفیت هم کار نشده بود.او افزود:از طرفی بازارچه صنایع دستی که می بایست اداره صنعت، معدن و تجارت ایجاد کند، محقق نشد و حتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سیرجان، آموزش رشته گلیم را مصوب کرد اما طی این ۴ سال گذشته پذیرش دانشجو در این رشته نداشت که همه این مسائل به اضافه شیوع کرونا در رکود تولید و دلسردی بافندگان دخیل بوده است.

فرماندار کاهش تولید را قبول ندارد

سهراب بهاءالدینی فرماندار سیرجان اما ابتدا کاهش تولید را به این شدت قبول ندارد و می گوید دارهای قالی در خانه ها فعال هستند اما مشتری گلیم نیست.

او افزود:می‌پذیرم بیش از۳۰درصد کاهش تولید در سه سال گذشته داشته‌ایم که آن هم به علت گرانی مواد اولیه و نبود صادرات بوده است.

فرماندار سیرجان در خصوص بیمه گلیم بافان هم به این جمله بسنده می کند:از تامین اجتماعی بپرسید.

تامین اجتماعی: دولت منبع مالی و سهمیه نداد

مشتاق پورحاجبی رئیس بیمه تامین اجتماعی سیرجان نیز در خصوص این بیمه و شکوائیه گلیم بافان اینطور پاسخ داد: مدتی کوتاه این بیمه برقرار شد و تعدادی از گلیم بافان هم بیمه شدند اما دولت پس از آن نه منابع مالی برای این بیمه گذاشت و نه هیچ سهمیه‌ای را تخصیص داد لذا در مدت یک سال گذشته این بیمه قطع شد، این موضوع دست ما هم نیست و حق با مردم است.

هرقدر هم مشکل پیش پای گلیم شیرکی پیچ سیرجان وجود داشته باشد،این گلیم ثبت جهانی رسیده و برند خود را دارد؛ این یعنی می توان مشکلات را از سر راه برداشت و با رونق‌بخشی به آن، هم زمینه اعتلای بیشتر نام ایران و ایرانیان را در جهان فراهم آورد و هم در نتیجه آن اشتغال عده زیادی را فراهم کرد که رونق اقتصادی شهرستان، استان و کشور را نیز به دنبال داشته باشد.

طرح‌های شیرکی پیچ که امروزه بیشتر بافته می شوند عبارتند از:راه راه،انواع گلدانی، موسی خانی، طرح ترنج دار، گل سه کله، گل شول، محرمات، گل حشمتی، گل بادامی، گل خشتی بندی و طرح های تلفیقی.

هر کدام از این زیراندازها با نقوش متعددی به شرح زیر بافته میشوند:‌نقش حیوانات و پرندگان، نقوش گیاهی، انواع نقش های ترنج و هندسی که در حاشیه و متن به صورت آزاد به کار می روند.

در گذشته بافت این گلیم‌ها به صورت ذهنی بود ولی امروزه طرح و نقش ها را با هدف خاص تجاری در اختیار بافنده قرار می دهند.

واقعیت اینکه با وجود تمامی مشکلات،هنوز صدای آواز‌خوانی گلیم بافان که نقش های گلیم را زمزمه می کنند از سیرجان به گوش می رسد و روستاییان و عشایر امیدوارند که مشکلاتشان رفع شود و دوباره همچنان هنر گلیم شان، دسترنج پربرکت و سرمایه زندگی شان شود.