رمزگشایی از تاروپود دست‌بافته‌های کرمان

رمزگشایی از تاروپود دست‌بافته‌های کرمان

طرح،نقش و شیوه بافت هر گلیم رمز و راز و پیشینه‌ای دارد که آن را به آفرینشی ارزشمند و چشم‌نواز تبدیل می کند؛ ثبت و مستندنگاری این صنایع دستی مردم کرمان زمینه‌ساز ماندگاری و انتقال به نسل‌های بعد خواهد بود.

دست بافته‌های مردم کرمان در واقع تنها یک وسیله که روی آن بنشینیم یا برای زیبایی جایی از خانه آویزان کنیم نیست؛ حرف‌ها دارند برای گفتن؛از طرح،نقش، نخ،رنگ، نوع بافت و سبک زندگی مردم و قومی که سال‌ها و بلکه قرن‌ها سینه به سینه از مردان مرد و زنان زن این سرزمین به اینجا رسیده است؛اگر شنوا باشیم،حرف‌هایش حرف‌ها دارند برای شنیدن.

استان‌کرمان با سابقه تاریخی و فرهنگی کهن و سرزمین چهار اقلیم،مهد انواع صنایع ساخت دست است،به طوری‌که با وجود گسترش شهرنشینی و ظهور ابزار و وسایل مدرن و تغییر سبک زندگی در دهه‌های اخیر،هنوز در هر شهر و روستای کرمان می توان آثار و تولیدات صنایع دستی را مشاهده کرد.

دست‌بافته‌های استان کرمان شامل فرش،قالی،انواع گلیم و حصیر از مشهورترین و نفیس ترین محصولات زیرانداز حوزه صنایع دستی دیار کریمان محسوب می شود که آوازه جهانی دارند و زینت بخش کاخ‌های مجلل و خانه‌ها در داخل و خارج از کشور هستند.

عقیل سیستانی هنرمند،پژوهشگر و مدرس دانشگاه که در حوزه گلیم سیرجان و دست‌بافته‌های عشایری استان کرمان تحقیقات و نوشته‌های ارزشمندی را در کارنامه دارد معتقداست که ثبت و مستندنگاری علمی،دست‌بافته استان و بویژه منطقه سیرجان را از زوال و نابودی نجات می دهد و به معرفی آنها نیز در کشور و دنیا کمک می کند.

روستای دارستان سیرجان و این شهرستان به سبب گلیم شیرکی پیچ به عنوان دهکده جهانی گلیم به ثبت رسیده اند.

سیستانی با بیان اینکه براساس تحقیقات،گلیم بافی در تمامی مناطق عشایرنشین و روستانشین استان کرمان در بین اقوام مختلف وجود داشته است گفت:گلیم محصولی است که از درگیری تاروپود نخی، پشمی و مویی یا تمام‌پشم به دست می‌آید و بیشترین کاربردش فرش زیر پا و دست‌بافته های کیسه‌ای است.

او با بیان اینکه امروزه گلیم اغلب به شکل غیرکاربردی و تزئینی نیز در خانه‌های شهری به کار می رود افزود:از طرفی بافت گلیم قدیمی‌ترین شیوه فرش‌بافی است و در یکی از انواع رشته صنایع دستی و هنرهای سنتی گروه دست‌بافته داری و غیرداری قرار می گیرد که ماده اولیه و اصلی آن از پشم گوسفند یا دیگرچهارپایان اهلی به دست می آید.

محقق دست‌بافته های روستایی و عشایری استان کرمان تاکید می‌کند:اگرچه تاریخ دقیق بافندگی در این منطقه، به دلیل وجود نداشتن فرش رقمدار و قدیمی،حتی در یافته های باستان شناسان و به دلیل ضایع  شدن پشم در گذر زمان غیرممکن به نظر می‌رسد، اما مسلم است که ارتباط مستقیمی بین زندگی شبانی و گله داری با بافندگی وجود داشته است.

محدوده وسیع دست بافی

سیستانی اظهار داشت:کرمان یکی از استان‌های تاریخی و مهم کشور و نیز سیرجان هم یکی از مهم ترین شهر های استان و جنوب شرق کشور در این زمینه به شمار می روند که دست‌بافته زیبای آنها در جهان شهرت دارد و در جنوب شرق ایران شاخص هستند؛ بافندگی در این منطقه بیشتر کار زنان و دختران است و دست‌بافته های بسیار زیادی از این استان و شهر جهانی سیرجان در موزه های بزرگ دنیا وجود دارد.

او با اشاره به اینکه بیشترین فعالیت مربوط به هنر بافندگی و گلیم بافی در شهرستان سیرجان انجام می شود تصریح کرد: تقریباً در تمامی ایلات بزرگ و مهم این منطقه از جمله افشار، بُچاقچی، رایینی، قرایی، خواجویی، خراسانی، لُری و طوایف شول،آل سعدی،میرپاریزی و طوایف مستقل میرپاریزی،محمودآبادی،نجمی و زیدآبادی در هفت نقطه شهری سیرجان، نجف شهر،پاریز، هماشهر،زیدآباد،بَلوَرد و خواجوشهر و پنج بخش مرکزی، پاریز، گلستان، زیدآباد و ۱۰ دهستان چهارگنبد، پاریز، گلستان،شریف آباد،نجف آباد،سعادت آباد، ملک آباد، و محمودآباد از قدیم به کار بافت گلیم مشغول بوده اند که امروزه نیز ادامه دارد.

کاربرد گسترده گلیم

این محقق صنایع‌دستی گلیم استان‌کرمان می افزاید:گلیم به شکل سنتی و کاربردی به عنوان روانداز و روکش لوازم عشایری و گلیم روباری به عنوان دست‌بافته کیسه ای (کشکدان، دستدان،توشه دان، توبره، نمکدان، جوال، رکعت، مفرش، خوره، خُرجین و غیره) و پوشش حیوان(باربر پالان، جل و روزینی اسب، قاطر، شتر و الاغ) استفاده می شده است.

به گفته او همچنین از گلیم برای پوشانیدن زمین خانه‌های روستایی،سیاه‌چادر و سقف آن(کناره، پادری، مسند، گلیم زیرانداز) و به عنوان سفره‌های آردی، غذاخوری، پیش انداز، دستورخوان، گهواره بچه ننو و سایر تزئینات حیواناتی همانند افسار، سینه بند، زانوبند،مچ بند، گردنبند و پیشانی بند و دست‌بافته های تزئیناتی و کاربردی همانند دموک بند،جادعایی، سفره آویز، بندننی، نوار، تنگ و غیره استفاده می شود.

تنوع زیاد در تکنیک و روش

او با بیان اینکه گلیم بافی در استان کرمان شهر جهانی سیرجان دارای تنوع زیادی در تکنیک و روش بافت است ادامه می دهد:براساس تحقیقات،از گذشته تاکنون حداقل هشت تکنیک گلیم بافی از جمله ساده بافی،جفت قلاب معروف به چهل ماشوله یا سینه ریزیا چپی و خارا،سوزنی ضخیم، گلیم فرش یا گلیم ترکیبی، تک قلاب و جفت قلاب شیرکی پیچ وجود داشته که در شهرجهانی سیرجان تکنیک‌های شیرکی پیچ و گلیم فرش از شهرت بیشتری نسبت به سایر تکنیک‌های گلیم‌بافی برخوردارند.

سیستانی بیان‌کرد:منطقه سیرجان،یکی از مناطق مهم و معروف عشایرنشین در کنار شهرستان‌های بافت،رابُر، اُرزوئیه، بردسیر، شهربابک،جیرفت،عنبرآباد، کهنوج، منوجان،فاریاب،قلعه‌گنج و رودبار نوب از مهمترین مناطق بافت و تولید گلیم در استان کرمان هستند. او تاکید می کند:تنوع و کیفیت بالا در ابعاد، طرح، نقش، افکار، اقوام و کاربرد دست بافته بخصوص گلیم دست‌بافته در سیرجان و استان کرمان باعث شده تا گلیم این مناطق یکی از خاص ترین کالاهای صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور زمان حاضر باشد.

تنوع، ماندگاری رنگ و نقوش اصالت دار

پژوهشگر حوزه گلیم کرمان تنوع و ماندگاری رنگ،کیفیت بالا،گیاهی و بومی بودن رنگ زاها و نباتات مورداستفاده در این دست‌بافته و استفاده از مواد اولیه طبیعی و بومی در تار و پود محصولات، بهره گیری از نقوش بومی و اصالت دار در این دست بافته و وجود بافندگان ماهر و خبره را از مهمترین امتیازها و مزیت‌های گلیم استان بویژه شهرستان سیرجان بر می‌شمارد.

او می‌گوید:در واقع بسیاری از زنان و دختران شهرستان سیرجان عشایر و روستایی نشین بوده‌اند که بافندگی یکی از هنرهایشان محسوب می‌شده و آن را سینه به سینه از مادرانشان یاد گرفته‌اند و گلیم بافی هنوز هم بخشی از وظایف روزانه زنان قوم افشار و منبع مهمی برای درآمد خانواده محسوب می شود.

سیستانی افزود:از جمله بافندگان گلیم در سیرجان،اقوام افشار و بچاقچی هستند که در دنیا دست بافته های افشار معروف است و همچنین این شهرت،بی ارتباط با اعتبار جهانی دست بافته‌های افشاری و غیرافشاری سیرجان در گذشته نیست و بسیاری از دست بافته‌های افشار منطقه سیرجان در موزه ها و کلکسیون های(مجموعه) خارج از ایران وجود دارد که با ثبت جهانی گلیم این شهرستان در ۱۳۹۶از سوی شورای جهانی صنایع دستی،این اعتبار رسمیت بیشتری پیدا کرد و نیاز به توسعه و معرفی بیشتری با نگاه ملی و بین المللی دارد.

او تصریح می‌کند:از ویژگی‌های گلیم سیرجان، نوآوری و خلاقیت در رنگ، تلفیق، ترکیب نقوش و طرح های سنتی و بومی این منطقه است که برخلاف برخی کالاهای صنایع دستی تولید امروز با دهه‌های اخیر که به سلیقه مصرف کننده توجه ندارند، تولیدکنندگان‌وبافندگان این منطقه با حفظ کاراکترهای (شاخص‌های) بومی و ملی، براساس سلیقه مصرف کننده در محصولاتشان تغییر ایجاد کرده اند.

محقق دست بافته‌های روستایی و عشایری کرمان ادامه داد:شیوه تولید محصولات گلیم سیرجان سنتی، بومی و دارای اصالت است و گلیم این منطقه معرف فرهنگ، رسوم، آداب و نماد و نشانه بومی و اقلیمی این منطقه است؛ به طور مثال گلیم تولید شده در سیرجان با مناطق همجوار مانند جیرفت، بردسیر و سایر مناطق همانند فارس، سیستان و آذربایجان قابل تفکیک و شناسایی است.  او تاکید می‌کند:داشتن ارزش اقتصادی،فرهنگی،اقلیمی و اجتماعی از ویژگی‌های گلیم‌ها در مناطق مختلف استان کرمان محسوب می‌شود؛از آنجا که گلیم دارای وزن مناسبی است و حمل و نقل آن چندان دشوار نیست مورد توجه خریداران داخلی و خارجی قرار دارد و گلیم بافی امروزه در سیرجان از لحاظ تأمین درآمد مالی در درجه اول مشاغل خانگی قرار دارد.

به گفته سیستانی گلیم سیرجان را می‌توان در تمامی منازل روستایی،عشایری و شهری منطقه دید که این نشان از ارزش فرهنگی، بومی و اجتماعی این رشته است.

این محقق در ادامه با اشاره به رونق گلیم بافی در شهرستان سیرجان اظهار داشت:یکی از ظرفیت‌های خوب منطقه سیرجان این است که همان بافندگانی که در گذشته دست بافته‌های عشایری می بافته اند، امروزه گلیم می بافند و سیر مراحل بافت اعم از پشم چینی،پشم ریسی،کلاف کردن پشم،دار کشی،چله کشی و خالصه بافت آن و بریدن گلیم،کز دادن و شستشوی آن توسط یک نفر یا یک خانواده در این منطقه انجام شود.

بافتی تابع ذهن خلاق بافنده

او می گوید:بدون شک، در بین صدها دست بافته عشایری و روستایی بندرت چندطرح می توان یافت که شبیه هم باشند، چون بافت هریک براساس طرحی از پیش آماده نبوده، بلکه بیشتر تابع ذهن خالق، ذوق و فرهنگ خاص بافنده بوده است؛ در واقع دست هنرمند، همواره زیبایی طبیعت را به صورت طرح و نقش بر دست بافته منعکس کرده و بسته به بافنده آن و نوع ضربات دفتین و مقدار کشش پود و تنظیم تار، باعث تنوع بافت از یک نوع طرح می شود.

تمایز بافت شهری، روستایی و عشایری

پژوهشگر گلیم سیرجان اعتقاد دارد که تنوع یکی از ویژگی های هنری و ارزشمند دست بافته عشایری و روستایی چنین اقلیمی است که از ذوق،خلاقیت،احساس و باور بافنده منطقه سرچشمه می‌گیرد و وجود سه سبک بافندگی اعم از شهری بافت، روستایی بافت و عشایری بافت در استان یکی از وجوه تمایز این اقلیم با سایر مناطق فرش بافی کشور است.

سیستانی با اشاره به تدوین مجموعه کتاب دایره المعارف دست بافته داری استان کرمان گفت: نخست به این باور رسیدم که چنانچه فرش، هنر بافندگی سیرجان، استان کرمان و  ایران، مستندنگاری، ثبت و منتشر می شد، مسئولان و متولیان مربوطه آنها را نادیده نمی گرفتند و بیگانگان نیز به این سادگی دست به کپی برداری و تقلید از آن نمی زدند؛ همچنین در درجه دوم جای خالی اهمیت چنین پژوهشی،با توجه به ظرفیت منطقه،برای حفظ، ترویج، توسعه و ارتقای فرهنگ و سنت ارزشمند گذشته و ثبت و انتقال آنها به آیندگان محسوس بود.

روند رو به کاهش تولید

او تصریح کرد:در دهه‌های اخیر، از یکسو روند تولید دست بافته ها با همه کارکردهای سابق در این اقلیم رو به کاهش است و از سوی دیگر به دلیل ارزش و خواهان این دست بافته ها در خارج از مرزهای کشورمان، اغلب چنین دست بافته های ارزشمندی بدون ثبت و مستندنگاری در جایی به مرور از کشور خارج می شوند که با این تفاسیر می توان گفت اغلب آنها رو به زوال و فراموشی رفته اند.

پژوهشگر حوزه گلیم کرمان تاکید می کند: در واقع زیربنا و انگیزه اصلی تحقیق و پژوهش میدانی کتاب های اخیر، تلاش برای ثبت، مستندنگاری، نمایش و معرفی علاقه، شوق، ذوق هنری و سختکوشی زنان و دختران بافنده برای خلق دست بافته بود که در ادامه با تشویق دوستان و علاقه شخصی، شکل جدی به خود گرفت و کماکان این روند ادامه دارد و درباره برخی از طرح ها و نقوش در این مجموعه کتب برای اولین بار، به طور جدی، پژوهش علمی و میدانی به عمل آمده است.

به گفته سیستانی،در گذشته فرش بافی و صنایع دستی مهمترین حوزه درآمد و اشتغال مردمان استان بوده اما در دوران معاصر متاسفانه زیاد مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته است.