بازگشت پته به اصالت قدیم خود

بازگشت پته به اصالت قدیم خود

یک کارشناس صنایع‌دستی گفت: چند سالی است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نسبت به تمامی صنایع‌دستی همچون پته‌دوزی اقبال خاصی نشان می‌دهد. هنرمندان در کرمان تمایل دارند که پته و پته‌دوزی به آن اصالت قدیم خود بازگردد. این روزها از رنگ‌های شیمیایی استفاده نمی‌کنند و طرح‌هایی را به کار می‌برند که بازآفرینی طرح‌های قدیمی باشند. امیدواریم اتفاقات خوبی برای هنر پته دوزی در راه باشد.

پته‌دوزی یکی از رشته‌های مستقل سوزن‌دوزی است که یکی از دوخت‌های سنتی ایران و دوخت اصیل کرمان به شمار می‌آید. در فرهنگ لغت دهخدا معنی لغوی پت یا پته که در کرمان به آن پُت نیز می‌گویند به معنای کُرکی است که از شانه‌زدن موی بز بر روی شانه به جا می‌ماند.

الهام صمدی‌مقدم در گفت‌وگو با ایسنا به معرفی هنر پته‌دوزی و تاریخچه آن پرداخت و اظهار کرد: ما برای تعریف هنر پته‌دوزی در ابتدا باید به معرفی سوزن‌دوزی بپردازیم. سوزن‌دوزی هنر نقش‌آفرینی روی سطح پارچه به وسیله سوزن و یا قلاب است. ما حدود ۱۱۵ رشته مستقل سوزن‌دوزی و ۱۲۰ نوع دوخت داریم. کاربرد این هنر بیشتر به زمان گذشته باز می‌گردد هر چند تا حدودی در زندگی روزمره امروزی در حال جا باز کردن است.

وی ادامه داد: در زمان‌های قدیم از سوزن‌دوزی بیشتر در راستای آرایش و تزئین لباس‌های درباریان استفاده می‌شد. لباس خشایارشاه و همسرش از نمونه‌های بارز استفاده از این هنر بودند.همچنین نوع سوزن‌دوزی هویتی برای افراد به شمار می‌آمد. افراد بر اساس سوزن دوزی روی لباس یک فرد به مرد یا زن بودن او پی می‌بردند.

 همچنین قوم، طایفه، محل زندگی او و اعتقادات مذهبی از این راه تشخیص داده می‌شد. البته گفته می‌شود که از این هنر گاهی برای طلسم نیز استفاده می‌شده است.

این کارشناس صنایع‌دستی افزود: پته‌دوزی یکی از همان ۱۱۵ رشته مستقل سوزن‌دوزی است که یکی از دوخت‌های سنتی ایران و دوخت اصیل کرمان به شمار می‌آید. در فرهنگ لغت دهخدا معنی لغوی پت یا پته که در کرمان به آن پُت نیز می‌گویند به معنای کُرکی است که از شانه‌زدن موی بز بر روی شانه به جا می‌ماند. نخ پته دوزی از همین کرک‌ها تهیه می‌شود که امروزه قیمت بالایی دارند.

عدم تمایل به ساده‌پوشی سبب شد تا هنر پته‌دوزی رونق گیرد

وی در خصوص اینکه چرا در زمان‌های قدیم مردم از پته‌دوزی استفاده می‌کردند، تشریح کرد: در گذشته شال‌هایی که در مناطقی چون کشمیر، اصفهان، کرمان و یزد بافته می‌شد دارای ارزش بالایی  بودند و تولیدکننده تمایل نداشت تا به شکلی ساده دوخته شوند. به مرور زمان ساکنان کرمان بر آن شدند تا بر روی شال‌ها دوخت‌هایی بزنند و این موضوع مقدمات تولید پته‌دوزی را فراهم آورد.

این کارشناس صنایع‌دستی در مورد اصطلاحات رایج در هنر پته‌دوزی گفت: در اصطلاح به پارچه پته‌دوزی «شال» می‌گویند که عریض نیز از اسامی دیگر آن است. «ریس» همان نخ پته دوزی است و به طرح‌اندازی بر روی پارچه «گرته‌زنی» گفته می‌شود. اصولا گرته‌زنی به روش‌های متفاوتی اتفاق می‌افتد، اما معروف‌ترین آن سوراخ‌ کردن و ردانداختن به‌ وسیله زغال بر روی پارچه است.

بسیاری از طرح‌های پته، برگرفته از جغرافیای محلی هستند

صمدی ابراز کرد: به طور کل  پته‌دوزی در کرمان یک کار مشترک یا به عبارتی خانوادگی بین زنان و مردان است. خانم‌ها به کار دوخت مشغول هستند و آقایان کار طرح‌اندازی را انجام می‌دهند.

وی ادامه داد: این طرح‌ها برگرفته از جغرافیای همان منطقه است و از آنجا که کرمان یک منطقه کویری و خشک به حساب می‌آید، هنرمندان ساکن در این ناحیه سعی می‌کنند تا در طرح‌های خود فقدان سرسبزی و طراوت را که در محیط اطراف حس کرده‌اند به تصویر بکشند.

صمدی بیان کرد: فرهنگ را می‌توان دومین عامل موثر در طرح‌ها و نقش‌های به کار رفته در پته هر منطقه‌ای دانست. یکی از آیین‌های موثر در نقوش پته آیین زرتشت است. طرح‌های سرو جاودان و خورشید یا شمسه، ۲ طرحی هستند که در آیین زرتشتی از اهمیت زیادی برخوردارند که به وفور در قالی و پته کرمان از آن‌ها استفاده می‌شود.  

هدیه و پیشکش پته، نشان از ارزش بالای این اثر هنری داشت

صمدی در خصوص کاربردهای هنر پته‌دوزی تشریح کرد: در زمان‌های قدیم برای ساخت رولحافی، سفره قندی، جا ادویه، روفرشی، لباس و … از پته‌دوزی استفاده می‌شد. علاوه بر این‌ها استفاده از آن در هدیه و پیشکش در میان درباریان و اعیان از کاربردهای اصلی پته دوزی میان مردمان قدیم بود. پته زمان قاجاری که توسط ناصرالدین شاه به ملکه انگلستان هدیه داده شد مثال نقض این مورد است.

وی ادامه داد: لباسی به شکل قبا و به رنگ لیمویی بازمانده از نادرشاه افشار که به لباس نادری معروف است، به طور قطع مهم‌ترین لباسی است که با استفاده از هنر پته‌دوزی دوخته شد. افراد ثروتمند جامعه آن زمان برای تهیه و زینت‌بخشیدن به لباس‌های خود از پته‌دوزی استفاده می‌کردند.

استفاده از پته به عنوان وثیقه و پشتوانه مالی در ادوار گذشته

این کارشناس صنایع‌دستی بیان کرد: پته در زمان‌های قدیم به قدری ارزش داشت که مردم از آن به عنوان وثیقه و پشتوانه مالی استفاده می‌کردند. آن‌ها در زمانی‌که می‌خواستند از فردی پول یا شی با ارزشی قرض بگیرند پته خود را به عنوان پشتوانه یا به اصطلاح گرو نزد آن فرد قرار می‌دادند.

صمدی در خصوص مواد اولیه دوخت پته عنوان کرد: اصولا دوخت پته فقط به یک پارچه و نخ نیاز دارد اما موارد مختلفی در به انجام رسیدن این کار دخیل هستند. مردم کرمان در زمان‌های قدیم و امروز به دلیل کویری‌ بودن منطقه خود بیشتر به کار دامداری می‌پردازند. آن‌ها سعی دارند تا از چیزی که برایشان محیا بوده و به اصطلاح دم دستشان بوده شال و نخ پته بدست آورند.

وی اضافه کرد: از آنجایی که دام‌های منطقه کرمان از پشم‌های با کیفیتی برخوردار هستند از همان ابتدا شرایط برای کار دوخت پته فراهم بود و اتفاقا یکی از دلایل مهم معروفیت قالی کرمان را نیز می‌توان همین موضوع دانست. 

این کارشناس صنایع‌دستی خاطرنشان کرد: استفاده از مواد طبیعی گیاهی و جانوری در رنگرزی پته در بالابردن سطح کیفیت این محصول نقش بسزایی دارد. در رنگرزی گیاهی از گیاهان روناس، اسپرک، پوست گردو، جاشیر و هر آنچه که در طبیعت از گیاه به دست می‌آید استفاده می‌شود. در نوع دیگر از جانورانی استفاده می‌کنند که زیستگاهشان در کشور مکزیک است. این جانوران ساکن در طبیعت به رنگ قرمز بوده و بسیار ریز هستند.

اوج شکوفایی هنر پته‌دوزی در زمان صفویه اتفاق افتاده است

وی در خصوص دوران مختلف تاریخی پته تشریح کرد: دوخت و استفاده از پته در دوران‌های مختلف پادشاهی ایران چندان یکسان نبوده است.

 بهتراست نوع پته را به دوران‌های مختلف حکومتی ایران تقسیم‌بندی کنیم؛ در سلسله‌های مختلف دیدگاه مردم نسبت به دوخت و استفاده از پته تغییر می‌کرده است. اولین دسته‌بندی به دوران پادشاهی زندیه و صفویه باز می‌گردد.

این کارشناس صنایع‌دستی گفت: همانطور که می‌دانید اوج شکوفایی هنر پته‌دوزی در زمان صفویه اتفاق افتاده است. در آن بازه زمانی تمام طرح‌ها اصیل و نماد گونه بودند، نقش‌ها همه ظریف و تعداد تنوع دوخت بالا بود. چیزی حدود ۳۰ رنگ نخ در بافت پته استفاده می‌شد. ظرافت و کیفیت دوخت شال و نخ پته‌دوزی بسیار بالا بود. در آن دوران نیز گاهی از نخ طلا، نقره و یا ابریشم در پته دوزی استفاده می‌کردند.