حمید نخعی جامعه‌شناس در گفت‌وگو با کاغذوطن: منزلت اجتماعی سرباز در پادگان‌ها رعایت نمی‌شود

حمید نخعی جامعه‌شناس در گفت‌وگو با کاغذوطن: منزلت اجتماعی سرباز در پادگان‌ها رعایت نمی‌شود
گزارش | الهام سرگزی
کاغذ وطن – خبر ناگوار کشته شدن ۵ سرباز در آمادگاه ارتش باغین در کرمان، توسط یک سرباز دیگر؛ اتفاق تلخی بود که باز هم تئوری «نه به سربازی اجباری» را به یادها آورد.
ماجرا از این قرار بوده که عصر یک‌شنبه یک بهمن‌ماه، این سرباز وارد آسایشگاه می‌شود و با انگیزه‌ای که به گفته‌ی فرمانده قرارگاه منطقه‌ای جنوب شرق نزاجا اختلافات خانوادگی و انتقام‌جویی بوده است، اقدام به تیراندازی به سمت هم‌رزمان خود می‌کند و جان ۵ جوان دیگر مانند خودش را می‌گیرد. این سرباز که متواری شده بود صبح دوشنبه دستگیر شد.
* سربازی اجباری خوب، بد یا زشت؟
«سربازی اجباری» شاید همین ۲ کلمه برای خیلی از پسران استرس‌آور و برای بسیاری از مردان یادآور روزهای سخت باشد. همه‌ی ما در اطرافمان پسران زیادی را می‌شناسیم وقتی که به سن قانونی می‌رسند، در صورت ادامه ندادن تحصیل باید به سربازی بروند. وظیفه‌ای که برعهده‌‌ی آن‌هاست و گفته می‌شود: «خدمت مقدس سربازی».
این دوره بین ۱۸ ماه تا ۲ سال طول می‌کشد، اما گاهی اضافه خدمت باعث طولانی‌تر شدن آن هم شود.
طبق قانون مردان ایرانی در صورت سرپیچی یا فرار از خدمت سربازی از برخی خدمات اجتماعی و شغلی محروم می‌شوند.
ماجرای پادگان باغین در کرمان اولین اتفاق از این دست نیست؛ آخرین هم نخواهد بود.
هر بار روان‌شناسان و جامعه‌شناسان نیز هشدارهایی می‌دهند که تحمل افسردگی و یا مشکلات اقتصادی؛ می‌تواند در دوران سربازی و مخصوصا در دوران آموزشی، بسیار سخت‌ و پیچیده‌‌تر باشد.
حمید نخعی جامعه‌شناس در این باره به «کرمان نو» گفت: «مشکلات روحی و روانی زیادی در محیط سربازی برای سربازان بوجود می‌آید که ناشی از موارد زیادی از جمله قوانین سازمانی است و خود این ناشی از ضعف آموزشی و فرهنگی گروه‌های آموزش دهنده است.»
او ادامه داد:«عده‌ای به سربازی از بعد امنیتی نگاه می‌کنند. اینگونه که یک نیروی نظامی ارزان‌قیمتی وجود دارد و طی مدت ۲ سال در خدمت یک یگان است اما متاسفانه از بعد فرهنگی و اجتماعی قضیه غافل می‌شوند.»
این جامعه‌شناس گفت:«موضوعی که باید به آن ویژه توجه کرد پایین بودن منزلت اجتماعی یک سرباز در سربازخانه‌هاست. این پایین بودن منزلت اجتماعی باعث می‌شود کادرهای بالاتر که به این افراد دستور می‌دهند به یک دیدگاه حقارت‌آمیزی به آن‌ها نگاه و برخورد کنند که خیلی از معضلاتی که در مورد سربازان بوجود می‌آید به همین دلیل است.»
*انتقادات به سربازی اجباری
لغو نظام خدمت وظیفه عمومی در اغلب کشورهای دنیا و باقی ماندن آن در ایران (در کنار برخی از کشورهای دیگر) انتقادات قابل توجهی را از طرف جوانان و خانواده‌ها در پی داشته‌ است.
وجه مشترک این انتقادات برمی‌گردد به آمار بالای خودکشی سربازان وظیفه، اتلاف وقت جوانان، بیگاری، تبعیض جنسیتی، افسردگی حاصل از خدمت و محرومیت از حقوق شهروندی در صورت غیبت از سربازی.
البته یک تفکر دیگری هم در مقابل وجود دارد، موافقان سربازی این دوره اجباری را گذرگاهی برای «مردانگی» و «مسئولیت‌پذیری» تلقی می‌کنند.
نخعی در این باره گفت: «یکی از نگاه‌های اشتباه نگاهی است که می‌گویند با رفتن به سربازی مرد بار می‌آیند، این نگاه درست نیست. مگر در سربازی چه چیزی آموزش داده می‌شود که قرار باشد باعث مسیولیت‌پذیری یا مرد بار آمدن فرد شود.»
*سرباز حرفه‌ای جایگزین سرباز اجباری
دوره‌ی خدمت سربازی پروسه طولانی را تا به امروز داشته و از دیرباز نیز بوده است.
بر پایهٔ آمار، به‌طور متوسط هر سال ۸۰۰ هزار مشمول در کشور به سربازی اعزام می‌شوند که نزدیک به ۲۰ درصد از این شمار، متاهل هستند و مسائل و مشکلات خودشان را نیز دارند. هر چند که سامانه ویژه‌ای برای اعلام شمار سربازها وجود ندارد.
نخعی با بیان اینکه این اتفاقات اگر بررسی نشوند باز هم می‌افتند گفت:« اتفاقاتی مانند آنچه که در کرمان افتاد اولین اتفاق نیست و آخرین هم نخواهد بود اما باید فکری برای آن شود.»
نخعی که معتقد است بهترین راه‌حل موجود «سرباز حرفه‌ای» است گفت:« بنظر من بهترین کار این است که ما سربازان حرفه‌ای داشته باشیم یعنی کسانی که آموزش حرفه‌ای می‌بیند و به‌عنوان کار و شغل آن‌هاست و حقوق مناسبی هم برای این کار دریافت می‌کنند. کسانی که به این کار علاقه‌ دارند.»
او ادامه داد:«حتی سیستم ها بعدها می‌توانند برای گرفتن نیروهای رسمی و پرسنل درجه‌دار خود از سربازان حرفه‌ای و کسانی که در سیستم خودشان کار کردند به راحتی نیرو بگیرند.»
*اثرات و پیامدهای سربازی اجباری در ایران
با وجود اخباری که هر چند وقت یک بار از خودکشی سربازان در رسانه‌ها اعلام می‌شود؛ اما هیچ‌گونه آمار رسمی‌ای دراین‌باره وجود ندارد و منتشر نمی‌شود.
مقامات هم به‌طور رسمی دراین‌باره اظهارنظر نمی‌کنند و وقتی حرف از خودکشی سربازان به میان می‌آید، همه‌چیز محرمانه می‌شود.
اتلاف وقت و دوری از کار، تنها مشکلات و دردسرهای سربازی نیست. افسردگی، خودکشی و اعتیاد در پادگان‌ها از جمله مشکلاتی است که برخی از سربازان، با آن دست و پنجه نرم می‌کنند اما آمارهای آن، در اختیار همگان قرار نگرفته‌ است.
اگرچه معمولا آمار دقیقی از خودکشی سربازان اعلام نمی‌شود اما طبق اخباری بر پایه گزارشی داخلی، هر ماه، حدود ۵ تا ۶ خودکشی در سطح کشور، توسط سربازان وجود دارد. متأسفانه اخبار خودکشی سربازها شنیده می‌شود اما انگار برای مسئولان اهمیتی ندارد.
مریم آجرلو روانشناس بالینی در مورد فشارهای روحی و روانی که به سربازان در دوران خدمت وارد می‌شود به «کرمان نو» گفت:«سربازی که از خانواده‌اش دور است، اگر جزو دسته‌ی آدم‌هایی باشه که مستعد افسردگی است باعث ایجاد حالت‌های تحریک‌پذیری و خشم می‌شود. ممکن است عوامل زیادی باشد و نمی‌شود تنها یک یا دو عامل را در نظر گرفت. مثلا افرادی هستند که در برابر میزان کار زیاد فیزیکی نسبت به دیگران می‌بُرند. در مورد سربازان نیز دلایل زیادی وجود دارد ممکن است آن‌ها تحت فشارهای فیزیکی و روحی باشند و همین‌ها عواملی باشند که باعث شود شخص میزان خشمش زیاد شود، حالا اگر شخص جزو دسته افرادی باشد که تاب‌آوری نداشته باشد آسیب بیشتری می‌‌بیند.»
او با بیان اینکه وجود مشاور در کنار سربازان در طول مدت سربازی لازم است گفت: «غربال سربازان باید در همان دوران سربازی انجام شود و بررسی شود که این سربازان آیا مشکلات روحی و روانی دارند و میزان تاب‌آوری آن‌ها بررسی شود. حالا که نمی‌شود قانون را عوض کرد یکسری راهکار که می‌توان گذاشت. مثلا وجود روانشناس در طول این دوره لازم است.»
این روانشناس بالینی ادامه داد:«سربازها شرایط سختی دارند، ببیند شما شغلتان را دوست دارید ولی گاهی با زیاد شدن فشار کاری خسته می‌شوید و می‌بُرید. حالا به این فکر کنید به زور شما را مجبور به کاری کردند که شغلتان نیست و علاقمندی هم وجود ندارد طبیعی است که واکنش‌های نامناسبی رخ می‌دهد. در کنار این اکثرا سربازان از خانواده‌شان دور هستند. همه‌ی این‌ موارد فشارهای زیادی وارد می‌کند.»
آجرلو با بیان اینکه عوامل زیادی برای پرخاشگری است گفت:« میزان و ساعت خواب از عوامل تاثیرگذار در پرخاشگری است. سربازها آماده باش دارند، کشیک می‌دهند و این‌ موارد زمان خواب و بیداری‌شان را تحت تاثیر می‌گذارد.»
*کمپین «نه به سربازی اجباری»
کمپین «نه به سربازی اجباری» در ایران از شهریور ۱۳۹۲، با هدف آگاهی‌رسانی و تحقق سربازی اختیاری آغاز به کار کرده‌است
این کمپین با ترجمه متون اقتصادی و حقوق بشری در خصوص ضرورت سربازی اختیاری فعالیت می‌کند. آن‌ها هدف خود را بهبود سربازی اعلام کرده‌اند و نه حذف آن.
در رابطه با حذف سربازی اجباری که تنها برای پسران است، تاکنون طرح‌های مختلف ارائه شده‌است اما از ابتدا انقلاب ۱۳۵۷ تاکنون هیچ تغییر اساسی در سربازی اجباری داده نشده‌است.
طبق گفته سرهنگ حلوایی، معاون سابق سازمان معافیت‌های سربازی، سالانه ۴۰۰ هزار نفر به سربازی اجباری اعزام می‌شوند اما «نیاز تمام نیروهای مسلح کشور نیمی از این تعداد است».

*ایران و ۱۸ کشور هم‌چنان سربازی اجباری دارند
در بسیاری از کشورها انتقادها و اعتراض‌هایی به دوران سربازی اجباری صورت گرفته و در حال حاضر بیش از ۱۲۰ کشور جهان، سربازی اجباری ندارند.
امروزه بیشتر کشورهای دنیا به سمت نیروی انسانیِ حرفه‌ای برای ارتش و پلیس روی آورده‌اند اما ایران به همراه ۱۸ کشور دیگر از انگشت‌شمار کشورهای جهان هستند که بیش از یک سال سربازی اجباری است.
پس از حمله روسیه به اوکراین، چند کشور اروپایی دوباره در حال بررسی بازگرداندن خدمت سربازی اجباری هستند.
از عمر این روند پرهزینه و تقریباً ناکارآمد تأمین نیروی انسانی ۹۳ سال می‌گذرد با این حال در این مدت، تغییر ساختاری و عمده‌ای نکرده‌است.