نجات خون زمین در دقیقه ۹۰

به بهانه افتتاح مرکز قنات استان کرمان

نجات خون زمین در دقیقه ۹۰

همان لحظه که داشتند راه‌اندازی مرکز قنات استان کرمان را اعلام و مسئولان سخنرانی می‌کردند، زن و شوهری جوان چند خیابان آنطرف‌تر، در محل تقسیم آب گوارای قنات گوهرریز جوپار، قلیا‌نشان را کشیده بودند وداشتند پتوها‌یشان را داخل تشت آب قنات با پا می‌کوبیدند تا خوب شسته شود.

مرد جوان وقتی خبرنگاران دوربین به دست را دید،همچنان که داشت پتوهای خیس خورده و پر از تاید را لگد می‌کرد، دستی به سبیل تاب خورده‌اش کشید و در جواب ما که گفتیم آیا آب را می‌توان نوشید؟بالای منبر رفت و در وصف آب گفت:بله آقا،آب گوارای قنات است که از دل کوه آمده،بهترین آب معدنی است،اما هر‌چه بالاتر باشد تمیزتر است.در کنارش زنی جوان ایستاده بود،پاچه شلوارش را تا مچ پا بالا زده بود و داشت در تشت دیگری به همسرش کمک می‌داد. قلیان و فلاسک چایشان را زیر سایه کنار دیوار گذاشته بودند تا شاید اگر باز خسته شدند،دمی بگیرند و خستگی به در کنند.

چند خیابان آن‌سوتر اما مراسم همچنان دایر بود؛مراسم اعلام راه‌اندازی مرکز قنات استان کرمان در بنای تاریخی و قدیمی در گوشه دیگر شهر جوپار.آن طور که مسئولان گفتند نخستین مرکز بومی قنات ایران است که به شکل هیئت امنایی در استان کرمان که سه قنات ثبت جهانی و چند قنات ثبت ملی دارد راه‌اندازی شده است.چند دقیقه قبل از آن بود که رئیس مرکز کرمان‌شناسی از سخنرانان مراسم،داشت گلایه‌هایش را آرام و دلسوزانه فریاد می‌کرد؛از سال‌ها مکیدن خون زمین، شقه شقه کردن آن(حفر چاه‌ها)و هشداری که روزی شاید همین زمین تصمیم سازانی که بلای کنونی را بر سرش آورده‌اند در خود ببلعد.

این سخنان سید محمدعلی گلاب‌زاده اگرچه ترسناک و هشداردهنده اما امیدوارانه نیز بود چون معتقد بود هنوز برای احیای قنات‌ها و حل مشکلات آب در این سرزمین فرصت هست.

صحبت بر سر قنات و ضرورت نجات آن‌ها در حالی است که بسیاری از مناطق ایران از جمله کرمان دچار تنش شدید آبی و در برخی نقاط بحران آب هستند و برای حل مشکل به انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان نیز متوسل شده‌اند؛ موضوعی که رئیس مرکز کرمان‌شناسی اجرای آن را نفی نمی‌کند اما آن را چندان مناسب و علمی هم نمی‌داند،راهکار بهتری از نگاه خویش ارائه می‌دهد و معتقد است همانطور که نیاکان ما بسته به اقلیم منطقه،آب را تامین و در مصرف مدیریت می‌کردند، ما هم باید همان کار را انجام دهیم.

گلاب‌زاده برای آنکه قیاس انتقال آب از دریای عمان با احیای قنات‌ها را باور‌پذیرتر و ملموس‌تر نشان دهد،عملکرد قنات‌ها را مانند عملکرد کلیه‌ها در بدن تشبیه می‌کند و انتقال آب از دریای عمان را مانند استفاده از دستگاه دیالیز می‌داند.

تاریخ و عظمت کرم

اگرچه سخنان رئیس مرکز کرمان شناسی در این مراسم از ابعاد مختلفی درباره قنات‌ها حائز اهمیت است اما او در ابتدای سخنانش،به نقل از مشرق(خاورشناس) فرانسوی ژان اوبَن (۱۹۲۷ـ۱۹۹۸) چنین گفت:کسی که تاریخ کرمان را به‌درستی بخواند مانند آن است که تاریخ همه جهان را خوانده باشد.گلاب‌زاده سپس جمله مستشرق فرانسوی را اینگونه تحلیل کرد:این سخن از دو بعد قابل تحلیل است،نخست اینکه تاریخ کرمان همواره اسطوره پایداری و مقاومت بوده.

بهترین نوع ساخت و ساز

گلاب‌زاده افزود:تحلیل دیگر این است که کرمان و کرمانی‌ها همراه و هم‌پای صحرا دلان دیگر کویر در ایران‌زمین طرحی نو از زندگی درانداختند و با آنچه داشتند و از سرمایه‌های خودشان بود زندگی را سامان دادند.

اندیشه ای برتر از نیاکانمان؟

او با اشاره به عملکرد نیاکانمان در کرمان در احداث قنات گفت:در همین سرزمین خشک کویری قنات‌هایی را ایجاد کردیم که آب را از کوهستان‌ها گرفتیم و به زیر‌زمین بردیم که قطره‌ای از آن خشک نشود؛آب آن‌ها را برای مصرف شرب و کشاورزی در اختیار گرفتیم و عجبا که منطقه‌ای کویری مثل کرمان هنوز یک چهارم باغ‌های کشور را در خود جا داده ولی افسوس که ما نیاکانمان را قدر ندانستیم و فرزندان نا‌خلفی شدیم.

گلاب‌زاده تصریح کرد:قنات‌ها هزاران سال زندگی را در این منطقه کویری ممکن ساختند اما ما فکر کردیم تفکر و اندیشه خودمان برتر از نیاکانمان است و زمین را شخم زدیم.

به گفته او، در‌حالی که سال ۱۳۵۰حدود ۲۵هزار حلقه چاه داشتیم امروز آمار چاه‌ها در کشور به بیش از یک میلیون چاه می‌رسد بعد می‌گوییم چرا زمین شقه شقه شده؛ این زمین به‌واقع باید دهان باز کند و همه آنان که تفکر و اندیشه شان این بوده که این کشور و منطقه را به اینجا رسانده‌اند را در خود جای دهد؛ما فرزندان خلفی نبودیم.

او افزود:سال ۱۳۵۹دنبال برگزار همایش احیای قنات‌ها بودیم و آن را برگزار کردیم؛آن موقع داد عده‌ای بلند بود که قنات‌ها را دریابید اما کسی توجه نکرد؛در این مدت حالا دقیقه ۹۰یا شاید هم بیشتر از دقیقه ۹۰گذشته اما هنوز هم دیر نشده؛ دست همه آنان که این حرکت ارزشمند را «در راه اندازی مرکز قنات کرمان»حرمت گذاشتند می‌بوسیم.

کسی که با قنات وصلت کرده

گلاب‌زاده در ادامه به تلاش‌های محمد بَرشان از کارشناسان قنات در استان کرمان اشاره و تصریح کرد:آقای برشان وقتی از قنات صحبت می‌کند، مثل عاشقی است که معشوقه گمشده خودش را به تصویر می‌کشد،او با قنات صحبت می‌کند، دلبسته است،با قنات ازدواج و وصلت کرده است.

تفاوت کلیه و دیالیز

رئیس مرکز کرمان‌شناسی تصریح‌کرد:ما که در این مدت خون زمین را مکیدیم و دیگر چیزی باقی‌نمانده اما الان دلمان خوش است که آب را از سرشاخه‌های کارون یا خلیج فارس و دریای عمان می‌آوریم؛ درست مثل اینکه شما می‌گویید کلیه می‌خواهم چه کار، دستگاه دیالیز وجود دارد.

او گفت:امیدواریم همتی که در نجات قنات‌ها پا گرفته تداوم یابد،همه کمک و باور کنیم که دیگر چیزی از حیات باقی نمانده زیرا اگر آب نباشد،هیچ چیز دیگری هم نخواهیم داشت.

همکاری بین المللی در حوزه قنات

در ادامه برشان کارشناس حوزه قنات و عضو هیات امنای مرکز قنات استان کرمان بود که با توصیف وضعیت و تاریخ قنات در استان گفت:این استان از نظر تعداد قنات در جایگاه هفتم و در میزان آب‌دهی قنات‌ها نیز سومین استان کشور محسوب می‌شود.

به گفته او کرمان سه قنات ثبت جهانی و چهار قنات ثبت ملی دارد؛همچنین پرونده ثبت ملی چند قنات دیگر در حال بررسی و پیگیری است.

برشان با اشاره به پرونده‌های تمدن قناتی در استان و برنامه همکاری‌های بین‌المللی با دیگر کشورها  گفت:در آینده نزدیک بین بم و مسقط پایتخت عمان در حوزه قنات‌ها پیمان برادری برقرار می‌کنیم و این در‌حالی است که تاکنون بین مقنی‌های نرماشیر استان کرمان با دیگر مناطق نیز پیوند برادری برقرار شده است.

مراقب قنات های خشکیده باشید

برشان با بیان اینکه ثبت جهانی و ملی قنات‌ها در مساله حل کم آبی و توسعه گردشگری بسیار موثر است اظهار‌داشت: با توجه به مشکلات و‌خطر‌هایی که قنات‌های خشک‌شده در شهر‌کرمان در آینده به وجود خواهند آورد،ضرورت دارد مرکزی برای شناسایی مناطق فرونشست در کرمان تشکیل شود.

او از جمله مناطقی که به زعم او در صورت بی‌توجهی دچار مشکل خواهد شد را در محدوده زیرگذر میدان آزادی شهر کرمان نام برد که روی قنات احداث شده است و درباره وضعیت رسیدگی به آن هشدار داد.

ساختار مرکز قنات شناسی دولتی نیست

مرکز قنات در استان، نخستین مرکز بومی قناتی کشور با هدف حفظ، احیا و مرمت این سازه های ارزشمند آبی در کرمان به همت برخی فعالان این حوزه و با تاکید استاندار کرمان افتتاح شد.

استان کرمان که سابقه دیرین در‌حوزه قنات در‌کشور دارد،سه قنات ثبت جهانی در شهر جوپار شهرستان کرمان (گوهرریز)و دو قنات اکبرآباد و قاسم آباد در شهرستان بم قرار دارد.

علی زینی‌وند استاندار کرمان نیز در این مراسم ضمن تایید سخنان گلاب‌زاده در وضعیت رسیدگی به حیات زمین و تامین و مدیریت منابع آبی به شکل اصولی و ضرورت احیای قنات‌ها گفت: برای آنکه مرکز قنات کرمان بتواند به خوبی پیش برود، تلاش کردیم که دولتی نباشد اما همه دستگاه‌ها و مدیران باید آن را حمایت کنند.

او گفت:تاکید داشتم که حتما برای قنات‌ها یک ساختار و تشکیلات غیر‌دولتی با ریاست استاندار وقت در هیات امنا تشکیل شود.

آمارهای متفاوت قنات‌های استان

سخن از قنات‌ها و اهمیت آن در حالی است که در کوچک‌ترین مسئله مربوط به قنات‌ها مشکل وجود دارد و آن هم تفاوت آماری آن‌ها است که خود همین مسئله،از جمله بدیهیات و ضرورت‌های راه‌اندازی مرکز قنات را توجیه کرده و امید می‌رود که از این دست مشکلات نیز از بین برود و بانک اطلاعاتی جامع و نظام‌مندی از قنات‌ها در استان شکل گیرد.

در حالی که مسئولان جهاد کشاورزی تعداد قنات‌ها را حدود چهار هزار قنات اعلام می‌کنند،برخی کارشناسان از جمله برشان عضو هیات امنای مرکز قنات کرمان می‌گوید که هر چشمه‌ای را نباید به عنوان قنات معرفی کرد؛این کارشناس تعداد قنات‌ها را یک‌هزار و ۹۰۰ قنات می‌داند.

در ادامه عباس سعیدی رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان در جریان مراسم راه اندازی مرکز قنات اطلاعات و آماری را در اختیار خبرنگاران گذاشت که براساس آن میزان قنات‌ها را حدود ۶ میلیون‌متر و تعداد آنها را افزون بر سه هزار و ۹۹۰ قنات برآورد کرد.

میراث نیاکان با دستانی خالی

وقتی سخن از قنات می‌کنیم در واقع از یکی از گرانبهاترین میراث گذشتگان‌مان صحبت می‌کنیم که با ابتدایی‌ترین وسایل این سازه‌های آبی را احداث کردند به نحوی که بدون نیاز به انرژی و فن‌آوری،آب از اعماق زمین و مسافت طولانی به سطح زمین منتقل و با آن آب شرب،کشاورزی و دامداری تامین می‌شود.

قنات،کاریز یا کهریز در واقع به مجرای تونلی شکلی اطلاق می‌شود که زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد.این مجرا که در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی که از مادر‌چاه سرچشمه می‌گیرد با هدف هدایت و مدیریت آب کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شود.

رئیس سازمان جهاد‌کشاورزی استان‌کرمان و عضو‌هیات امنای مرکز‌قنات این استان معتقد است وظیفه مالکان و بهره‌برداران هر قنات، در حفظ میراثی که به دست آنها رسیده بسیار مهم است.

اطلاعاتی از قنات‌های استان

او پرآب‌ترین قنات استان را پاکم و قنبرآباد در بم با دبی بالای سه هزار و ۵۲۰ لیتر در ثانیه نام برد.

به گفته سعیدی طولانی‌ترین قنات‌های استان قنات ز‌مجرد شهرستان سیرجان به طول ۴۲ کیلومتر،قنات کریم آباد شهداد با طول ۲۴ کیلومتر، قنات رحمت آباد شهرستان ریگان با حدود ۱۹کیلومتر است وکوتاه‌ترین قنات تا ۵۰ متر نیز در استان کرمان وجود دارد.

او میزان برداشت سالانه از قنات‌های استان را ۳۸۰ میلیون مترمکعب خواند.