۴۹درصد از جمعیت کشور در معرض خطر فرونشست. بالاترین میزان فرونشست کشور در بهرمان و رفسنجان کرمان

۴۹درصد از جمعیت کشور در معرض خطر فرونشست. بالاترین میزان فرونشست کشور در بهرمان و رفسنجان کرمان  

دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سرتیم تحقیق درباره «آخرین وضعیت فرونشست زمین در ایران و راهکار اولویت‌‌‌دار کاهش مخاطرات آن»، مقاله‌‌‌ای تهیه کرده که محتوای آن نشان می‌دهد، بحران نشست زمین در استان‌‌‌های تهران، اصفهان، کرمان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان به شکل پرمخاطره رو به افزایش است.

نتیجه این تحقیق حاکی است، تلخ‌‌‌ترین سناریو در صورت ادامه وضع موجود، «مرگ آبخوان‌‌‌ها» ناشی از تکمیل فرآیند فرونشست زمین است که در این صورت، کشور برای همیشه از احیای چرخه آب‌‌‌های زیرزمینی و تامین آب بخش کشاورزی از این محل، محروم خواهد شد. 

براساس ارزیابی در مقیاس کشوری مطالعه حاضر، وسعت و گستردگی پهنه‌های فرونشستی در ایران، حدود 185 هزار کیلومتر مربع (18 میلیون و پانصد هزار هکتار) و معادل تقریبی 11 درصد از وسعت سرزمینی ایران است، اما در همین بخش از محدوده‌های در معرض خطر فرونشست زمین در ایران، بخش‌های وسیعی از کلان‌شهرها، شهرهای بزرگ و آبادی‌های متعدد واقع شده که جمعیت ساکن در آنها حدود 49 درصد جمعیت کل کشور را در بر می‌گیرد که معرف میزان به‌مراتب بالای ریسک فرونشست زمین در کل کشور است. 

استان‌های خراسان رضوی، تهران، اصفهان، کرمان و فارس از جمله استان‌های با وسعت بالای پهنه‌های فرونشستی زمین هستند و کلانشهر اصفهان به عنوان شهری با وسعت بالای زون فرونشست زمین در محدوده شهری است. 

وضعیت فرونشست زمین در ایران

مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور حداقل حدود 185000 کیلومتر مربع (18 میلیون و 500 هزار هکتار) برآورد می‌شود که تقریبا معادل 11 درصد مساحت سرزمینی ایران است. وسعت زون‌های فرونشستی در استان خراسان به‌مراتب بالاتر است و در ادامه استان‌های فارس، کرمان، خوزستان و اصفهان قرار می‌گیرد نرخ بالای فرونشست زمین در کشور در چند ناحیه عدد بالایی را دارد که نمونه‌هایی از این نواحی در استان‌های کرمان (حوالی بهرمان و رفسنجان) و از جنوب غرب تهران تا جنوب استان البرز گزارش شده است. 

روستاهای استان‌های خراسان رضوی، تهران، گلستان و فارس به طور نسبی در معرض قرارگیری بیشتری نسبت به خطر فرونشست زمین هستند. استان اصفهان از نظر تعداد شهرهای در معرض خطر فرونشست زمین بیشترین تعداد را دارد؛ استان‌های خراسان رضوی، فارس و تهران به‌ترتیب در رده‌های بعدی قرار دارند.  از نظر تعداد جمعیت شهری در معرض خطر فرونشست زمین، استان‌های تهران، خراسان رضوی و اصفهان در سه رده اول کشوری هستند و به‌طور کلی در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و آذربایجان غربی جمعیت نسبتا بیشتری در معرض مخاطره فرونشست زمین و اثرات آن قرار دارند.   «براساس ارزیابی‌های صورت‌گرفته، تعداد جمعیت کل در معرض خطر نسبی فرونشست زمین در کشور (شامل شهرها و روستاهای استان‌ها)، حدود 39 میلیون نفر تخمین زده شده است که نزدیک به 49 درصد جمعیت کل کشور (آمار 1395) را شامل می‌شود. تعداد 380 شهر و 9200 روستا در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند. در برخی موارد مساحت کل شهرها و در برخی موارد بخشی از محدوده‌های شهری در زون‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند.» 

افزایش فرونشست ریسک لرزه‌ای کشور را بالا برد 

در کل، به‌عنوان ارائه دیدگاهی کیفی از ریسک فرونشست زمین در حوزه واحدهای مسکونی، چنین ارزیابی می‌شود که استان خراسان رضوی دارای ریسک فرونشست زمین به‌مراتب بالاتری است و ضرورت توجه به این نکته به طور جدی گوشزد می‌شود. همچنین ریسک نسبی بالاتر در استان‌های تهران، اصفهان، فارس، آذربایجان غربی، گلستان و کرمان قابل‌تخمین است. همچنین شایان ذکر است که محدوده شهری اصفهان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران، دارای وسعت به‌مراتب بیشتر در معرض قرارگیری پهنه فرونشستی زمین نسبت به شهرهای دیگر کشور است.  نکته مهم دیگر که باید تاکید شود این است که با توجه به لرزه‌خیزی بالای اغلب نواحی کشور از یکسو و اثر تخریبی تدریجی فرونشست زمین بر ساختمان‌ها (شامل ترک‌خوردگی در پی و دیوارها و سقف‌ها) با توسعه فرونشست زمین در طول زمان، آسیب ساختمان‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین حتی در مقابل زلزله‌های متوسط بیش از میزان عادی آنها (در حالت بدون تاثیر فرونشست زمین) خواهد بود؛ به عبارت دیگر توسعه فرونشست زمین، ریسک لرزه‌ای را در کشور نیز بالاتر می‌برد.  به‌استثنای محدوده‌های جنگل‌های هیرکانی که ثبت جهانی شده‌اند، از تعداد 63 سایت ثبت شده جهانی، 27 سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته‌اند. تخت جمشید در فارس، نقش جهان و مسجد جامع در اصفهان، چند باغ ایرانی، سلطانیه زنجان، تعدادی از قنوات و چند محدوده از شهر تاریخی یزد از جمله آنهاست. لازم به ذکر است که تعداد به‌مراتب بیشتری از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در زون‌های فرونشستی واقع شده‌اند. موارد ذکرشده تنها سایت‌های ثبت‌شده «جهانی» میراث فرهنگی کشور هستند.

با توجه به تجربیات گران‌بها و ارزیابی دقیق نقاط ضعف و قوت‌ موجود در کشور، به نظر مولف راهکار اولویت‌دار کاهش خطرات فرونشست زمین در کشور «تدوین مقررات ملی فرونشست زمین» است که باید توسط عالی‌ترین مقام اجرایی کشور به صورت لازم‌الاجرا، ابلاغ شود. این مقررات، حوزه‌های متعددی را در بر می‌گیرد و ضرورت اقدام هماهنگ و همه‌جانبه برای حصول به موفقیت الزامی است.  بخش مهمی از اقدامات کاهش ریسک فرونشست زمین و مقررات ملی فرونشست زمین، مرتبط به کاهش نرخ فرونشست زمین و به عبارتی اقدامات مرتبط به جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی است (کاهش بیلان منفی آب‌های زیرزمینی در کشور). 

بخش دیگری از اقدامات مهم برای کاهش ریسک فرونشست زمین، کاهش در معرض قرارگیری است. به عبارت دیگر جلوگیری از افزایش ریسک فرونشست زمین، خود اقدام مهمی خواهد بود . 

مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور حداقل حدود 185000 کیلومتر مربع (18 میلیون و 500 هزار هکتار) برآورد می‌شود که تقریبا معادل 11 درصد مساحت سرزمینی ایران است. وسعت زون‌های فرونشستی در استان خراسان به‌مراتب بالاتر است و در ادامه استان‌های فارس، کرمان، خوزستان و اصفهان قرار می‌گیرد نرخ بالای فرونشست زمین در کشور در چند ناحیه عدد بالایی را دارد که نمونه‌هایی از این نواحی در استان‌های کرمان (حوالی بهرمان و رفسنجان) و از جنوب غرب تهران تا جنوب استان البرز گزارش شده است.