تراز تجاری منفی بخش صنعت؛ صنعت پشت دروازه‏‏‌های صادرات

تراز تجاری منفی بخش صنعت؛ صنعت پشت دروازه‏‏‌های صادرات
تراز تجاری بخش صنعت، به میزان بیش از ۲۰میلیارد دلار از لحاظ ارزشی منفی است. آمار هفت‌ماهه تجارت خارجی در سال ۱۴۰۳، بیانگر این است که بنگاه‌‌‌های صنعتی ایران همچنان در ابتدای راه صادرات هستند.
تراز تجاری بخش صنعت، به میزان بیش از ۲۰میلیارد دلار از لحاظ ارزشی منفی است. آمار هفت‌ماهه تجارت خارجی در سال ۱۴۰۳، بیانگر این است که بنگاه‌‌‌های صنعتی ایران همچنان در ابتدای راه صادرات هستند. در هفت‌ماهه امسال در حالی کشور ۴.۸میلیارد دلار صادرات صنعتی داشته که در همین بازه زمانی بیش از ۲۵میلیارد دلار واردات صنعتی به ثبت رسیده است.
اگرچه بخش زیادی از واردات صنعتی صورت‌گرفته کالاهای واسطه‌‌‌ای موردنیاز تولید است، اما شرکای تجاری اندک، محدودیت‌های ناشی از تحریم، تحولات سیاسی بین‌المللی و منطقه، بازارهای صادراتی و وارداتی، صنعت و تولید کشور را بیش از پیش تهدید می‌کند. از طرف دیگر بررسی سبد صادرات صنعتی کشور بیانگر این است که همچنان بیش از ۶۰‌درصد صادرات ایران صادرات محصولات اولیه و مبتنی بر منابع است و صادرات مبتنی بر فناوری بالا به یک‌درصد هم نمی‌‌‌رسد. این در حالی است که افزایش سهم محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر، رقابت‌‌‌پذیری محصولات تولیدی و ارتقای پیچیدگی تولید و صادرات برای دستیابی به بازارهای صادراتی باید در اولویت قرار گیرد و در سیاستگذاری صنعتی لحاظ شود. از طرف دیگر بررسی بازوی پژوهشی مجلس نیز نشان می‌دهد محدود بودن تقاضا، عدم‌بلوغ زنجیره ارزش، فضای نامساعد کسب‌وکار، قیمت بالای تولید، توان پایین خلق ارزش‌افزوده به دلایلی همچون بهره پایین عوامل تولید و سرمایه‌گذاری ناکافی در تحقیق و توسعه از عمده‌‌‌ترین دلایل رقابت‌‌‌پذیری پایین تولیدات داخلی در بازارهای صادراتی است که ضروری است مورد توجه سیاستگذار قرار گیرد.
ایران در هفت‌ماهه امسال، ۴.۸میلیارد دلار به وزن۴ میلیون و ۴۵۵ هزار تن کالا صادر کرده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از لحاظ ارزشی ۱۳‌درصد و به لحاظ وزنی ۱۱‌درصد رشد داشته است. صادرات صنعتی همچنین سهم ارزشی ۱۵درصدی از کل صادرات غیرنفتی دارد. این در حالی است که پتروشیمی و پایه نفتی با سهم ۵۴درصدی همچنان بیشترین میزان صادرات غیرنفتی را شامل می‌شود. معدن و صنایع معدنی نیز با سهم ۲۳درصدی در جایگاه دوم قرار دارد و محصولات کشاورزی ۸‌درصد از صادرات غیرنفتی را شامل می‌‌‌شوند. همچنین الگوی صادرات ایران از نظر شرکای تجاری الگوی نامتقارنی است که آسیب‌‌‌پذیری در این زمینه را بیشتر می‌کند؛ به این صورت که تعداد کمی از کشورها سهمی بالا و تعداد زیادی سهمی اندک در تجارت ایران دارند. عقب‌‌‌ماندگی صادرات صنعتی ایران در حالی است که برای دستیابی به رشد اقتصادی و توسعه صادرات غیرنفتی، صادرات صنعتی کشور، هم از لحاظ میزان و هم از لحاظ مقاصد صادراتی، باید متحول شود. تجربه کشورهای توسعه‌یافته حاکی از این است که علاوه بر تغییر ترکیب تولید به نفع بخش صنعت، صادرات نیز به سمت صادرات صنعتی متمایل است. از طرف دیگر بسیاری از کالاهای صادراتی ایران قابل رقابت با کالاهای مشابه کشورهای صنعتی و اقتصادهای نوظهور مانند چین، مالزی، تایلند، کره‌جنوبی و مالزی نیستند. بررسی‌‌‌ها حاکی از این است که پایین بودن ظرفیت تولید بسیاری از واحدهای صنعتی به سبب دشواری تامین مواد اولیه، تولید به مقیاس غیراقتصادی، بالا رفتن قیمت محصولات تولیدی، بالا بودن نرخ تسهیلات اعتباری بانک‌ها، افزایش قیمت تمام‌شده محصولات تولیدی، پایین بودن نرخ بهره‌‌‌وری نیروی کار، ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات صنعتی فرسوده، ناتوانی واحدهای تولیدی در دستیابی به فناوری‌‌‌های پیشرفته به دلیل مشکلات و محدودیت‌های ارزی و کمبود سرمایه، قیمت‌گذاری دستوری، مشکلات مربوط به نقل و انتقال ارز، خرید مواد اولیه از منابع دست‌دوم و مشکلات مربوط به مالیات ارزش‌افزوده و… از اصلی‌‌‌ترین دلایل قدرت رقابت پایین کالاهای تولید صادراتی کشور است. به‌عنوان نمونه با افزایش بهره‌‌‌وری نیروی کار، به دلیل کاهش هزینه‌‌‌های متوسط تولید، توانایی بنگاه‌‌‌های داخلی برای رقابت در بازار صادراتی افزایش می‌‌‌یابد. همچنین افزایش تحقیق و توسعه بنگاه (R&D) بر صادرات صنعتی تاثیر مثبت دارد. این در حالی است که بنگاه‌‌‌های صنعتی در ایران به دلیل هزینه‌‌‌های بالای تولید، تسهیلات گران، هزینه‌‌‌های ناشی از ناترازی انرژی و محدودیت‌های تحریم قادر به تامین نقدینگی و سرمایه درگردش خود نیستند و با بخشی از ظرفیت مشغولند. در این شرایط امکان سرمایه‌گذاری و افزایش تحقیق و توسعه برای اغلب بنگاه‌‌‌ها فراهم نیست.
مقاصد صادراتی بخش صنعت
بررسی مقاصد صادراتی بخش صنعت طی هفت‌ماهه ۱۴۰۳ حاکی از این است که صادرات ایران همچنان محدود به چند کشور همسایه است. عراق با سهم ۴۲درصدی، افغانستان با سهم ۱۰درصدی، پاکستان با سهم ۷درصدی، ترکیه با سهم ۶درصدی، امارات متحده عربی با سهم ۶درصدی، فدراسیون روسیه با سهم ۵درصدی، جمهوری‌آذربایجان با سهم ۴درصدی، ترکمنستان با سهم ۳درصدی و سایر کشورها با سهم ۱۷درصدی شرکای تجاری ایران در بخش صنعت هستند.
بررسی صادرات ایران به شرکای اول تجاری نشان می‌دهد که صادرات صنعتی سهم چندانی از صادرات به چین به عنوان شریک اول تجاری نداشته است. صادرات صنعتی به عراق به عنوان دومین شریک تجاری شامل محصولات پلیمری با سهم ۹درصدی، صنایع غذایی با سهم ۷درصدی و نساجی، پوشاک و کفش با سهم ۲درصدی است. صادرات صنعتی به امارات هم محدود به محصولات شیمیایی با سهم ۵درصدی است. صادرات صنعتی سهم چندانی از صادرات به ترکیه به عنوان شریک تجاری بعدی نداشته است. صادرات صنعتی به افغانستان نیز شامل محصولات پلیمری با سهم ۱۱درصدی، صنایع غذایی با سهم ۱۰درصدی و نساجی، پوشاک و کفش با سهم ۶درصدی است. صادرات صنعتی به پاکستان نیز شامل صنایع غذایی با سهم ۱۳درصدی و محصولات پلیمری با سهم ۷درصدی است. صادرات به هند نیز شامل فرآورده‌های شیمیایی با سهم ۷درصدی از صادرات به این کشور است.