شبِ نگرانِ “لوت”؛ هشدار کارشناسان از تهدید میراث جهانی.”لوت، کالای مصرفی نیست، میراث ماندگار است”. در شب «بیابان لوت» کارشناسان از تهدیدهای این بیابان گفتند و نسبت به خروج آن از فهرست میراث جهانی یونسکو هشدار دادند

شبِ نگرانِ “لوت”؛ هشدار کارشناسان از تهدید میراث جهانی.”لوت، کالای مصرفی نیست، میراث ماندگار است”. در شب «بیابان لوت» کارشناسان از تهدیدهای این بیابان گفتند و نسبت به خروج آن از فهرست میراث جهانی یونسکو هشدار دادند
کاغذ وطن
همه عمر برندارم سر از این خمار مستی/که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی» بهمن ایزدی فعال محیط‌زیست با این بیت از سعدی سخنانش را آغاز کرد. مراد ایزدی از «تو» در این بیت می‌تواند دو گزینه باشد؛ «ایران»، «لوت». او دهه‌ها برای حفاظت از طبیعت این سرزمین تلاش کرده و درعین‌حال نقش مهمی در ثبت ملی و جهانی بیابان لوت داشته است. هشتصد و هجدهمین شب از سلسله شب‌های مجلۀ بخارا با همکاری فصلنامۀ صنوبر، پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی و انجمن مستندسازان حیات‌وحش و تنوع زیستی به بیابان لوت اختصاص یافت. شبی که در آن اغلب سخنرانان از تلاش‌های ایزدی برای حفاظت از «لوت» گفتند. ایزدی اما گله‌مند از فعالیت‌های تخریبی در این بیابان، مدیران را خطاب قرارداد «مسئولان باید صدای متخصصان و دل‌سوختگان این سرزمین را بشنوند. ما در برابر این میراث مسئولیم؛ این‌ها سرمایه‌های ماندگاری ایران، کالای نیستند که مصرف شوند و از بین بروند.»
«نیمه سال ۱۳۸۵ فاز مطالعات بوم‌شناختی بیابان لوت را با تیمی از متخصصان، شامل اکولوژیست‌ها، بیولوژیست‌ها و زمین‌شناسان آغاز کردیم. آن زمان، برخی به گزاره‌های غیرعلمی باور داشتند که بر اساس آن، بیابان لوت را منطقه‌ای «فاقد حیات» معرفی می‌کردند.
ما با مطالعات میدانی چندین ساله، شاهد آثار گوشت‌خواران بزرگ، روباه‌ها و گونه‌های جانوری دیگری بودیم. به‌علاوه کهن‌ترین شبکه چندهزارساله سفالی آبرسانی در غرب بیابان لوت را شناسایی کردیم که در اولین همایش زمین‌باستان‌شناسی سازمان جغرافیایی رتبه نخست را به دست آورد. کار ما در این منطقه آسان نبود؛ در بسیاری از مناطق، خطر مواجهه با قاچاقچیان مواد مخدر و برخورد با مین‌های باقیمانده در معابر وجود داشت. بااین‌حال، ما بااحتیاط و برنامه‌ریزی، مسیرهای امن را شناسایی کردیم و به مطالعه ادامه دادیم.» بهمن ایزدی پس از این مقدمه سراغ نام‌بردن از کسانی می‌رود که برای شناسایی و حفاظت از لوت تلاش کردند و بر اثر برخورد با مین جان باختند.
«با همکاری دانشگاه تهران، معاونت فرهنگی میراث‌فرهنگی و سازمان بین‌المللی یونسکو بیابان لوت به‌عنوان اولین اثر طبیعی کشور در ۲۷ تیر ۱۳۹۵ با کسب بیشترین امتیاز از سوی ۱۷ کشور حاضر در چهلمین نشست یونسکو در کشور ترکیه در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد که نشان‌دهنده ارزش بیوم ناحیه‌های کم بدیل و بی‌نظیر آن منطقه در سطح بیوسفر است. این مهم بدان معناست که با وجودی که مالکیت بیابان لوت متعلق به ایران است؛ اما در سطح بین‌المللی، سایر کشورها خود را در راستای حفاظت از آن بیابان سهیم و مسئول می‌دانند.»
از نظر ایزدی هر کشوری که اثری باارزش به لحاظ فرهنگی، تاریخی، طبیعی و…. در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد سعی وافری می‌کند که مدیریت حفاظت در برگیرنده از آن میراث جهانی را به‌خوبی افزایش دهد و از سویی دیگر موجب ابراز بالندگی دارابودن اثری جهانی را برجسته‌تر کند. «شوربختانه ما در ایران هنوز در حفاظت و معرفی این آثار دچار مشکل هستیم. در آلمان بین مسیر شهر کلن و دوسلدورف به بنای تخریب شده آسیابی در کنار رود راین رسیدم که مربوط به ۶۰۰ سال پیش بود و تحت حفاظت ویژه‌ای قرار داشت و برای بازدید آن، هزینه‌ای دریافت می‌شد. درحالی‌که در کشور ما، آثار تاریخی هزاران ساله، مانند یافته‌های جیرفت که قدیمی‌تر از تمدن بین‌النهرین است، غارت شده و هنوز ارزش آن‌ها که معرف هویت ملی، فرهنگی ایرانیان است ناشناخته مانده است و سایر آثار فرهنگی، تاریخی‌مان به‌درستی حفاظت نمی‌شود.»
به گفته این فعال محیط‌زیست ورود سرمایه‌گذارانی مانند شرکت هواپیمایی ماهان و در مقابل به فراموشی سپردن جوامع محلی و مقابله اقتصادی با آنان که باتحمل فشارهای مالی متأثر از دریافت وام‌های بانکی مبادرت به ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی کرده‌اند، باعث ایجاد رقابت نابرابری شده که در نهایت باعث فراموش‌شدن شیوه توسعه پایدار در این منطقه خواهد شد.
«در بیابان لوت، جایی که طبیعت طی میلیون‌ها سال ساختاری بی‌نظیر ایجاد کرده، حالا قرار است دریاچه مصنوعی ساخته شود! چرا؟ رود شور را تخریب کرده‌اند، اکوسیستمی که طی هزاران سال شکل‌گرفته بود، حالا قربانی برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و ناآگاهانه با تخریب ارزشمندترین حوضه هیدرولوژیک لوت و ایجاد سازه‌های انسان‌ساخت شده است. تحقیقات علمی چندین ساله ما و کشف گونه‌ای دیاتومه نشانگر آن است که این منطقه، زیستگاه گونه‌های منحصربه‌فردی است که به‌تازگی در مجامع علمی معتبر جهان به ثبت رسیده‌اند. اما آیا این ارزش‌ها برای مسئولان کشور و وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور اهمیتی دارند؟»
پس از ثبت جهانی بیابان لوت، دفاتری با عنوان «پایگاه‌های بیابانی در تهران و استان‌های پیرامون بیابان لوت» ایجاد شد، از نظر ایزدی باوجود این پایگاه‌ها که نه بودجه و اعتبار مالی کافی و همچنین کوچک‌ترین تجهیزات حفاظتی نداشتند نه‌تنها حفاظتی صورت نگرفته، بلکه پس از ثبت جهانی لوت، بیابان بدون کوچک‌ترین برنامه حفاظتی رها شد و تا کنون هزاران خودرو بدون هیچ ضابطه‌ای وارد مناطق بکر لوت شده‌اند و در مناطق حیاتی جاده‌های غیرمجاز ایجاد کرده‌اند و با دایر کردن کمپ‌های نابجا تخریب‌ها در سطح وسیعی ادامه دارد. «درختانی که نقش مهمی در حفظ تعادل اکوسیستم بیابان دارند، به‌راحتی قطع می‌شوند، درحالی‌که این درختان حتی در شرایط خشک و سخت بیابانی زنده می‌مانند و منتظر بارندگی‌های دوره‌ای برای ادامه حیات هستند. اما با حضور گردشگران غیرمسئول و بدون دانش و آموزش کافی بر اثر عدم مدیریت حفاظت وزارت میراث‌فرهنگی، این ارزش‌ها نابود می‌شوند. مهم‌ترین دلیل ورود آثار طبیعی، فرهنگی و….. به‌ویژه بیوم ناحیه‌هایی مانند بیابان لوت به فهرست آثار ملی و جهانی، ایجاد زمینه‌های حفاظت و حراست از آن ارزش‌هاست نه بهره‌برداری یک‌سویه تحت لوای گردشگری غیرمسئولانه یا معدن‌کاوی.»
* حضور مخرب شرکت‌های هواپیمایی و بی‌توجهی به دستورالعمل‌های حفاظتی
به گفته ایزدی شوربختانه پس از ورود بیابان لوت به فهرست میراث جهانی یونسکو، آن بیابان بدون هیچ‌گونه تولی‌گری و پایش رها شد او از حضور مخرب شرکت هواپیمایی ماهان در لوت و بی‌توجهی وزارت میراث‌فرهنگی به دستورالعمل‌های حفاظتی انتقاد کرد. “در پرونده ثبت ملی، به ایجاد ستاد حفاظت مشارکتی لوت با حضور بومیان، انجمن‌های محلی، تشکل‌های غیردولتی، تورگردان‌ها و بخش‌های دولتی اشاره شده است؛ بنابراین، برای مدیریت لوت، نیازی به هیچ کارگروه و تصمیم جدیدی نداریم.”
* تخریب گردشگری کم از معدن ندارد
محسن ادیب، دیگر سخنران شب لوت، به شرایط جغرافیایی این بیابان پرداخت و از تهدیدهای ناشی از جاده‌سازی و استخراج معادن سخن گفت. “در سطح جهانی، هر یک از این اقدامات می‌تواند منجر به حذف بیابان لوت از فهرست میراث جهانی شود.
از نظر این کویرنورد برخی فعالیت‌های انسانی مانند جاده‌سازی و استخراج معادن، تهدیدی جدی برای این زیست‌بوم محسوب می‌شوند. در سطح جهانی، هر یک از این اقدامات می‌تواند منجر به حذف بیابان لوت از فهرست میراث جهانی شود.
*حاشیه لوت، زیستگاه هشت‌هزارساله
محمد مقدم از زاویه باستان‌شناسی کویر لوت را دارای اهمیت می‌داند. تنها کاوش‌های مفصل و علمی باستان‌شناختی که در منطقه لوت انجام شده است، در جنوب شهداد و توسط مرحوم حاتمی در فاصله سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۴ صورت‌گرفته است. در جریان این بررسی‌ها، محوطه‌ای به نام “شهر صنعتگران” در دو کیلومتری شرق شهداد امروزی کشف شد. این محوطه کاملاً به‌صورت تصادفی پیدا شد، همان‌طور که بسیاری از سایت‌های باستانی به طور اتفاقی کشف می‌شوند. کاوش‌های انجام‌شده در این منطقه حجم وسیعی از اشیای باستانی را آشکار کرد، به‌طوری که بیش از ۲۰۰۰ قطعه سفال و فلز به دست آمد.
*ضرورت ارائه طرح جامع برای گردشگری
ارسلان پالیزبان، جهانگرد، با اشاره به تجربیات خود در سایر کشورها، بر ضرورت ارائه طرح جامع برای گردشگری در لوت تأکید کرد. “برای حفظ منابع طبیعی، باید تمام ذی‌نفعان، حتی آن‌هایی که ناخواسته به محیط‌زیست آسیب می‌زنند، در این فرایند مشارکت داده شوند.”
*زلزله، بم را به سایه برد؛ اما شهداد را مشهور کرد
محمد جهانشاهی دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی کشور به زلزله بم و تأثیر آن بر بیابان لوت اشاره کرد. «بم، نه‌تنها به‌خاطر وسعت خسارات و تلفات انسانی، بلکه به دلیل ازبین‌رفتن بافت اجتماعی، رویاها و خاطرات بسیاری از مردم، عمیقاً دچار آسیب شد. این زلزله، ضربه‌ای سهمگین بر گردشگری کشور نیز وارد و یکی از مهم‌ترین قطب‌های گردشگری استان کرمان را از چرخه خارج کرد. بااین‌حال، این فاجعه تلخ، از منظری دیگر، نقطهٔ آغازی برای توجه بیشتر به برخی از ظرفیت‌های طبیعی استان شد؛ هرچند که همچنان کاستی‌ها و اشکالات بسیاری در این مسیر وجود دارد.»
به گفته جهانشاهی اگر شخصی مانند بهمن ایزدی نبود، نه‌تنها ثبت ملی بیابان لوت محقق نمی‌شد، بلکه قطعاً ثبت جهانی آن نیز امکان‌پذیر نبود.