«منصورآباد»؛ نگران سد باطله سرچشمه

گزارش | فروغ فکری

مجتمع مس سرچشمه رفسنجان قصد دارد سد باطلهٔ جدیدی در محدوده قرق اختصاصی «منصورآباد» بسازد.

ساخت سد باطلۀ جدید «معدن مس سرچشمه» کرمان نگرانی‌هایی برای «قرق منصورآباد» ایجاد کرده است. سد باطلۀ قبلی که محل ذخیرۀ محصولات جانبی عملیات استخراج معدن است، قبل از انقلاب ساخته شده بود و با پر شدن آن، باید سد جدید ساخته شود. معدن، همسایۀ قرق منصورآباد است و اکنون می‌خواهند سد باطلۀ جدید را در زمین‌هایی بسازند که داخل این محدودۀ حفاظتی قرار دارد. هرچند این کار از نظر قانونی بدون مشکل است، اما فعالان محیط زیست منطقه می‌گویند ساخت سد باطله در این محدوده می‌تواند آسیب‌های بسیاری به زندگی حیات‌وحش و آب و خاک منطقه وارد کند. هنوز مجوزهای لازم برای این ساخت‌وساز صادر نشده است و مسئولان آب منطقه‌ای می‌گویند گزارش اثرات محیط زیستی در دست بررسی است و این سازمان حفاظت محیط زیست است که باید مجوز ساخت را صادر کند.

ساخت سد باطله از مهمترین بخش‌های طراحی معادن روباز است؛ سدی که اگر مکان‌یابی آن اشتباه باشد، اثرات جبران‌ناپذیری بر منطقه خواهد داشت. بااین‌حال، بی‌توجهی به این امر کم نبوده است و در سال‌های گذشته، مناطقی در کشور درگیر مشکلات سدهای باطله معادن شده‌اند. «حامد ابوالقاسمی»، کارشناس حیات‌وحش و مدیر عامل گروه «دوستداران طبیعت رفسنجان» که نگران ساخت سد جدید باطلۀ «مجتمع مس سرچشمه رفسنجان» است  می‌گوید: «در سال‌های گذشته بارها دربارۀ سد باطلۀ مس سرچشمه و آلودگی‌ها و رسوب‌گذاری‌های آن صحبت شده است. این سد حتی آب رفسنجان را تحت تأثیر قرار داد. با پر شدن سد قبلی، قرار است سد جدید، ۱۵۰۰ هکتار از زمین‌های قرق منصورآباد را بگیرد و بخش قابل توجهی از زیستگاه حیات‌وحش را اشغال کند.»
او می‌گوید از نظر قانونی منعی برای قرار گرفتن مواردی از این دست در قرق‌ها وجود ندارد، اما این سد باطله در بالادست شهر رفسنجان است و ممکن است آلودگی‌های بیشتری را برای آب این شهر رقم بزند: «آب‌های زیرزمینی تحت تأثیر قرار خواهند گرفت و قنات‌ها و چاه‌های منطقه آلوده خواهند شد.» درهمین‌حال، به گفتۀ ابوالقاسمی، احتمال اینکه آلودگی آب، حیات‌وحش قرق منصورآباد را هم تحت تأثیر قرار دهد، بسیار زیاد است. «در منطقه رودخانه‌ای به‌نام «ده‌ظهیر» وجود دارد که محل تأمین آب وحوش و کشاورزی است و باید به این مسئله توجه شود. مساحت کل قرق منصورآباد ۱۲۶ هزار هکتار است و این اتفاق در آینده ممکن است بخش زیادی از منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.»

فعالان محیط زیست منطقه اما در کنار انتقاداتشان از اهمیت فعالیت مس سرچشمه هم می‌گویند. ابوالقاسمی معتقد است اتفاقاً به‌دلیل همین اهمیت و ارزش‌افزوده است که بسیاری از مشکلات محیط زیستی این واحدها نادیده گرفته می‌شود. «این مجموعه در مرز قرق منصورآباد قرار دارد و سد باطلۀ جدید در داخل منطقه است. ما می‌خواهیم آنها اهمیت منطقه را درک کنند و به فکر استفاده از روش‌های نوین برای کاهش تخریب‌ها باشند و از سویی مسئولیت اجتماعی‌شان را هم به‌جا بیاورند، اما این اتفاق نیفتاده است.»
این فعال محیط زیست با تأکید بر اینکه مکان‌یابی کاری بسیار تخصصی است، بر این تأکید دارد که جانمایی باید در نقطه‌ای باشد که کمترین آسیب را به حیات‌وحش و محیط زیست انسانی وارد کند.
معدن‌داران بی‌توجه به محیط زیست
پیش از این هم سد باطلۀ معدن مس سرچشمه حواشی‌ای به‌ دنبال داشت. در سیل‌های سال‌های گذشته این نگرانی بیان شده بود که اگر سیل به سد باطله برسد تا چه میزان می‌تواند منطقه را تحت تأثیر قرار دهد. حتی این نکته مطرح شد که ممکن است سد باطله شکسته شود. «محمود علی‌پور»، مدیر امور آب و بازیافت مجتمع مس سرچشمۀ رفسنجان، مرداد پارسال با تکذیب شایعۀ شکستن سد رسوب‌گیر سرچشمه گفته بود که این سد از «استانداردهای طراحی بالا (ردۀ خطرپذیری c) در سدسازی» برخوردار است و به‌صورت هفتگی پایش می‌شود: «حجم آبی که بارندگی در محدودۀ معدن مس سرچشمه ایجاد کرده، حدود ۱۵۰ هزار مترمکعب است. این درحالی‌است که ظرفیت سد رسوب‌گیر سرچشمه بالغ بر ۴۰۰ میلیون مترمکعب است و علاوه‌بر‌این، ظرفیت سد بالادستِ سد رسوب‌گیر سرچشمه هم حدود ۳۴ میلیون مترمکعب است و در حال حاضر حدود ۱۶ میلیون مترمکعب از ظرفیت این سد پر شده است. بنابراین، حجم خالی این دو سد بسیار زیاد است و توان نگهداری آب ایجادشده ناشی از این بارندگی را دارند.»
هرچند سیلاب به منطقه نرسید، نگرانی‌ها هم پایان نیافت

تجربۀ سدهای باطلۀ دیگر سبب شده است فعالان محیط زیست منطقه همچنان نسبت به جانمایی و نوع فعالیت این سدها واکنش داشته باشند. «علیجان ‌آبکار»، پژوهشگر منابع طبیعی و محیط زیست، از جمله افرادی است که به تجربۀ ساخت سد باطله برای «معدن مس تخت‌گنبد» در منطقۀ چهارگنبد کرمان اشاره می‌کند و به «پیام‌ما» می‌گوید: «منطقۀ چهارگنبد به‌دلیل مشکلات سد باطله با ویرانی بزرگی روبه‌رو شد. پوشش گیاهی تخریب شد و خاکبرداری‌های غیراصولی طبیعت منطقه را هدف گرفت. در استان کرمان معادن در بکرترین و بهترین مناطق محیط زیستی قرار دارند که هم پوشش گیاهی و جانوری خاصی دارد و هم حوضۀ آبریز ارزشمند.» او با تأکید بر اینکه معادن نقش غیرقابل انکاری در توسعۀ استان و کشور دارند، اضافه می‌کند: «معدن‌داران نسبت به حفظ منابع طبیعی و محیط زیست بی‌توجه هستند و متأسفانه سدهای باطله منجر به خسارت محیط زیستی بسیاری در سال‌های گذشته شده است. جانمایی نادرست و بی‌توجهی به اصول ساخت از جمله دلایلی است که باعث می‌شود فلزات سنگین وارد آب‌های زیرزمینی شود. سدهای باطله اغلب در ارتفاعات قرار دارند و پوشش گیاهی بکر منطقه بر اثر این بی‌توجهی‌ها به نابودی رفته است.» او که پیش از این مطلبی با عنوان «زیست‌بوم زیبای چهارگنبد سیرجان به دلیل بهره‌برداری غیراصولی معادن تخت گنبد در معرض نابودی است» نوشته می‌گوید، معدن مس تخت‌گنبد از سی کیلومتری چون کوره‌ای در میان جنگل است، اما معدن‌داران فقط جنبۀ اقتصادی ماجرا را می‌بینند و اشتغال را بهانه می‌کنند. «استفاده از تکنولوژی‌های روز برای حل مشکلات سد باطله همواره مطرح بوده، اما بسیاری از معدن‌داران به سمت آن نمی‌روند؛ چون هزینه‌هایشان را افزایش می‌دهد و نمی‌دانند هزینه‌ای که به محیط زیست تحمیل می‌کنند، چقدر در قیاس با این هزینه بالاست.»

گزارش ارزیابی سد در دست بررسی

هنوز بررسی‌های محیط زیست و آب منطقه‌ای به نتیجه نرسیده است. آنها با گزارش ارزیابی‌ای روبه‌رو هستند که باید به دقت بررسی شود و جانمایی ساخت این سد هم یکی از مهمترین موارد آن است. «احسان منظری توکلی»، کارشناس کیفیت منابع آب و محیط زیست شرکت آب منطقه‌ای کرمان که کارشناسی این طرح را برعهده دارد و حالا می‌گوید: «سد باطله باید پارامترهای فنی یک سد را پوشش دهد؛ یعنی مطالعۀ کافی دربارۀ اجرای طرح، جانمایی و مکان‌یابی مناسب و توجیه فنی-اقتصادی مطلوب در مرحلۀ مطالعاتی را داشته باشد و در مراحل اجرایی نیز نظارت لازم از نظر مصالح، نقشه‌ها و سایر موارد اجرایی از سوی آب منطقه‌ای انجام برسد و بعد از اجرا نیز پارامترهای کنترل و پایداری و نظارتی در انجام فرآیند مدنظر باشد.» او می‌گوید ساخت سد باطله مانند ساخت یک سد و حتی مهمتر از آن است و سد قبلی مجموعۀ مس سرچشمه هم قبل انقلاب ساخته شده است. «این سد در ابتدا با ارتفاع کم ساخته شد و با توجه به نیاز جمع‌آوری باطله، ارتفاعش را افزایش دادند. آن زمان دانش سدسازی و محیط زیست به اندازۀ امروز رشد نکرده بود و آنچه ساخته شده براساس تکنولوژی زمان خود بود. بنابراین، نباید با معیارهای امروز آن را بررسی کرد.» حالا سد جدید باید با تکنولوژی‌های جدید ساخته شود و این تکنولوژی‌ها می‌توانند باعث نجات محیط زیست منطقه شوند. او همچنین دربارۀ شائبه‌های اثرگذاری این سد بر آب رفسنجان می‌گوید: «برای بررسی اثر سد بر منابع آب رفسنجان، گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی توسط مشاور استرالیایی تهیه شده که این گزارش در دست بررسی است و در چهارچوب نظر شرکت آب منطقه‌ای دربارۀ چشمه‌ها، قنات‌ها، چاه‌ها و حریم کمی و کیفی رودخانه‌ها اعلام خواهد شد و درنهایت سازمان حفاظت محیط زیست دربارۀ امکان یا نبود امکان احداث این سد تصمیم خواهد گرفت. از طرف دیگر تصمیم دربارۀ اینکه سد در محل قرق خواهد بود نیز از دست آب منطقه‌ای خارج است.» به گفتۀ او هنوز نتایج بررسی‌ها مشخص نشده و آنها در حال خواندن گزارش ارزیابی هستند، باید تمام موارد اعم از جانمایی و اثرات این سد بر آب و خاک مورد بررسی دقیق قرار گیرد و تنها در این صورت مجوز ساخت سد صادر خواهد شد.