گز یا کهور پاکستانی، مساله این است

گز یا کهور پاکستانی، مساله این است  

اجرای طرح بیابان‌زدایی و تثبیت خاک در جازموریان با کاشت نهال‌هایی از نوع کهور پاکستانی و گز بارقه امیدی در دل اهالی این منطقه ایجاد کرده است.

اداره کل منابع طبیعی جنوب کرمان از یک‌سال گذشته طرح احیاء مناطق بیابانی با کاشت نهال گَز و درختچه سُمر یا کهور پاکستانی را در مرتع جازموریان به وسعت ۶۲۵ هکتار و با اعتباری بیش از ۲ میلیارد تومان از طریق واگذاری طرح به پیمانکار آغاز کرد اما با گذشت یک سال، می‌بینیم که بسیاری از نهال‌های کاشته شده در این منطقه (چاه‌بهمن) خشک شده است.

البته برخی علت خشک شدن این نهال‌ها را آبیاری نامنظم و برخی هم ناسازگاری گونه نهال کشت شده عنوان می‌کنند. به راستی کدام‌یک از این درختان برای بیابان‌زدایی در جازموریان مناسب هستند؟

همانگونه که مطلع هستید، تالاب جازموریان طی دو دهه گذشته به واسطه خشکسالی‌های متمادی به کانونی برای ریزگردها تبدیل شده و به گفته مدیران محیط زیست، جازموریان امروز کانون پیدایشِ ۲۵ درصد ریزگردهای کشور است.

شایسته است بگوییم که جازموریان یکی از تالاب‌های فصلی مشترک بین سیستان و بلوچستان و جنوب کرمان است که با مساحت سه هزار و ۳۰۰ کیلومتر مربع بر اثر فرونشست زمین ایجاد شده‌ است. این تالاب به علت خشکسالی و همچنین احداث سدهای متعدد بر حوضه آبریز آن همچون سد جیرفت روی هلیل‌رود و سدهایی در سیستان و بلوچستان، دچار خشکی شده است. 

جازموریان روزگاری به انبار علوفه ایران شهرت داشت

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری جنوب کرمان که مستقل از مرکز این استان فعالیت می‌کند طی سال‌های اخیر برنامه‌های متعددی در حوزه‌های آبخوان‌داری و بیابان‌زدایی با بهره‌گیری از روش‌های مختلفی همچون کشت نهال را در دستور کار قرار داده و همانگونه که در ابتدای گزارش اشاره کردیم، کاشت نهال‌های گَز و کهور پاکستانی را در این منطقه آغاز کرده است.

اما جدای از اقدامات و تلاش‌های انجام شده در راستای جلوگیری از بیابان‌زایی، می‌خواهیم ببینیم گونه‌های کشت شده در این منطقه چرا و به چه علت دچار خشکیدگی شده است، پس شناخت مختصری از این درختان خالی از لطف نیست.

گَز، درختی است که به علت رسیدن ریشه‌اش به آب‌های سطحیِ زمین عمر طولانی دارد، در بعضی مناطق گرمسیر بیش از هزار سال عمر کرده‌ است و ارتفاع آن به ۱۰ تا ۱۵ متر می‌رسد و به علت شور بودن برگ‌های آن فقط شتر و شترسانان از آن استفاده می‌کنند و برای تغذیه سایر حیوانات، نامرغوب است.

و اما کهور پاکستانی یا همان درخت سُمر، که بومی ایران هم نیست. یکی از درختان مقاوم به خشکی و شوری و حساس به سرما است که ارتفاع آن به پنج متر می‌رسد. طی سال‌های اخیر کشت این درخت در مناطق جنوبی کشور همچون بوشهر رواج یافته است. برگ‌های این درخت، باریک و سوزنی و شاخه‌هایش از خارهای زیادی تشکیل شده است.

چرا گیاهان بومی شکست خوردند

روزی که پیمانکار طرح، در حال آبیاری نهال‌ها بود به منطقه سفر کردیم تا ببینیم این طرح ۶۲۵ هکتاری در چه وضعیتی است. اما در کمال تعجب مشاهده کردیم ساقه بسیاری از نهال‌ها کاملا خشک شده است و این سوال پیش آمد که کدام گونه گیاهی توانسته در این بیابان گلیم خود را از آب بکِشد و کدام گونه در همین ابتدای کار تسلیمِ اقلیم گرم و خشک جازموریان شده است.

جمیل لطیفی، پیمانکار طرح کشت نهال در منطقه جازموریان است. او اظهار داشت: کشت نهال کهور و قلمه گَز را  در زمینی به مساحت ۶۲۵ هکتار و با اعتبار بیش از ۲ میلیارد تومان آغاز کردیم و اکنون مراحل پایانی این طرح را انجام می‌دهیم.

او با بیان اینکه نگهداری این درختان را پیمانکار دیگری انجام خواهد داد تصریح کرد: آبیاری این نهال‌ها در فاصله ۱۰ روز با پنج دستگاه تراکتور و استفاده از ظرفیت ۲۰ کارگرِ بومی اهل روستای چاه‌بهمن که از روستاهای حاشیه جازموریان است انجام می‌شود.

لطیفی در پاسخ به این سوال که کاشت کدام گونه گیاهی در جازموریان با موفقیت همراه بوده است بیان داشت: در این طرح گونه‌های سُمر یا کهور پاکستانی بهتر جواب داده و نسبت به گونه گَز مقاومت بهتری از خود نشان داده است.

مشاهدات ما حاکی از این است که بسیاری از نهال‌های کشت شده در این طرح خشک شده و در واقع کارگران در حال آبیاری چوب‌های خشک هستند. اما چرا یک گونه گیاهی بومی همچون گَز که پیش از این، کاشت آن در منطقه با موفقیت همراه بوده امروز در مقابل یک گونه غیر بومی همچون سُمر، محکوم به شکست شده است. این موضوع جای بحث و بررسی بیشتری دارد.

در اینجا با دو فرضیه مواجه هستیم، یا آبیاری درختان به طور منظم انجام نشده و یا اینکه تغییرات اقلیمی و کاهش سطح آب‌های زیر زمینی مانع تغذیه درختان از مایه حیات شده است. البته فرضیه نخست منطقی‌تر به نظر می‌رسد چون این طرح با کاشت نهال آغاز شده و نهال هم تا مدت زمان معینی (حدود پنج سال) باید به طور مرتب و منظم، آبیاری شود چرا که هنوز ریشه‌ای تشکیل نشده که بخواهد خود را به آب‌های زیرزمینی برساند.

«اگر به صحبت‌های پیمانکار طرح توجه کرده باشید، او عنوان کرده که کهور پاکستانی به صورت نهال و گَز به صورت قلمه کاشته شده است و این یعنی هزینه بیشتری برای تهیه کهور پرداخت شده است.

اما یکی از کارگران که در حال آبیاری نهال‌ها بود عنوان کرد: علت خشک شدن برخی نهال‌ها، مساعد نبودن خاک است و ربطی به آبیاری ندارد. او اظهار داشت: بیشتر، درختان گَز دچار خشکی شده و کهورهای پاکستانی همچنان زنده و سرحال هستند.

تناقض در اظهار نظرهای افراد، باعث ایجاد ابهامات زیادی در خصوص این طرح شده است چرا که برخی عنوان می‌کنند درخت گز مقاوم‌تر است و برخی هم کهور را مناسب می‌دانند و از طرفی افرادی که کار نگهداری این درختان را بر عهده دارند می‌گویند هرچه خشک شده، از گونه درختان گز بوده است.و همه اینها در حالی است که درخت گز در این منطقه، امتحان خود را به خوبی پس داده است.

به گفته حمزه احمدی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری جنوب کرمان، طی هفت سال گذشته ۲ هزار هکتار از بیابان‌های قلعه‌گنج نهال‌کاری شده است.

او با بیان اینکه جازموریان یکی از مراکز تولید گرد و غبار است، اظهار داشت: در همین راستا طرح کشت گونه‌های کهور و گز در دستور کار قرار دارد چرا که این گونه‌ها می‌توانند به راحتی با محیط گرم و خشک جازموریان سازگار شوند.

اینکه چرا پیمانکار طرح به جای کهور ایرانی و درخت بومی گز از درخت سُمر یا کهور پاکستانی استفاده کرده است نیز محل سوال است چرا که بسیاری از کارشناسان بر این باورند، درخت کهور پاکستانی عوارض منفی زیادی برای محیط زیست، انسان و حیوان دارد. در حالی که برخی از کشورها برای نابودی این نوع درخت اعتبارات زیادی هزینه می‌کنند، تازه کاشت آن در جازموریان آغاز شده است.

یکی از فعالان محیط زیست در این باره تصریح کرد: اگر هدف از کاشت کهور پاکستانی، بیابان‌زدایی است باید بگوییم که طبق نظر کارشناسان محیط زیست، سرمایه‌گذاری روی کاشت درخت گز و حتی کهور ایرانی منفعت بیشتری برای منطقه دارد اما ظاهرا چوب و زغال کهور پاکستانی به دلیل کیفیت بهتر از بازار مناسب‌تری برخوردار است.

هدف از کاشت کهور، تثبیت خاک است

موسی امیر مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان قلعه‌گنج اما بیان داشت: برخی نهال‌های جازموریان در حین جابه‌جایی دچار ریزش برگ شده‌اند و معمولا بعد از سه دوره آبیاری مجددا جوانه می‌زنند و در بخشی از همین جازموریان نهال‌هایی را با همین حالت کاشته‌ایم که بعد از گذشت یک ماه جوانه زدند و امروز هم سبزینگی خوبی دارند.

او با اشاره به تخریب بخشی از طرح نهال‌کاری بر اثر سیلاب فروردین‌ماه اظهار داشت: به جز درخت کهور و گز هیچ درخت دیگری در این منطقه قابل کشت نیست.

امیر با بیان اینکه هدف از کشت این درختان، تثبیت خاک و جلوگیری از ریزگردها است، گفت: در منطقه‌ای که این طرح اجرا می‌شود هیچ باغ و یا مزرعه‌ای نیست که درخت کهور پاکستانی بتواند به آن آسیب برساند.

او در خصوص خشک شدن نهال‌ها نیز بیان داشت: تمامی نهال‌های خشک شده با نهال جدید جایگزین خواهد شد.

کهور پاکستانی البته به کهور آمریکایی هم معروف است. این درخت از آنجا که مانع رشد گونه‌های گیاهی دیگر می‌شود در کشور ما موافقان، منتقدان و مخالفان زیادی دارد اما کاشت آن در مناطق کم آب همچون جازموریان با انگیزه تثبیت خاک و جلوگیری از گرد و غبار انجام می‌شود. در ضمن نباید از این موضوع هم غافل شد که همین درخت هم باید حدود پنج سال آبیاری شود تا بتواند به حیات خود ادامه دهد. آیا با اعتبارات موجود و هزینه‌های جانبی می‌توان پنج سال از این درختان در شرایط مطلوب نگهداری و مراقبت کرد؟

در ضمن وزش بادهای شدید در جازموریان را هم نباید از نظر دور داشت و اینکه اگر آلودگی زیستی در این منطقه ایجاد شود توسط همین بادها به سایر مناطق کشاورزی و باغی منتقل خواهد شد.