مناطق آزاد تجاری،‌ پستوهای واردات

 پشت پرده مناطق آزاد تجاری چه می گذرد؟

مناطق آزاد تجاری،‌ پستوهای واردات

مرضیه قاضی‌زاده

ده روز قبل به لیست بلند بالای مراکز تجاری کشور، 20مرکز دیگر هم اضافه شد. مناطقی که با هدف جذب سرمایه گذار خارجی، تولید و صادرات ایجاد شده و حالا  مرکز پژوهش‌های مجلس می گوید، بیشتر منبع واردات بودند تا صادرات. به گونه‌ای که سهم این مراکز از صادرات کل کشور یک درصد و از واردات 9 درصد است.

 اکنون بیش از سه برابر مساحت شهرکهای صنعتی، مراکز آزاد و تجاری داریم؛ مراکزی که علی رغم نقش ناچیزشان در صادرات و تولید  تا 20 سال معافیت مالیاتی دارند و از پرداخت بخشی از عوارض گمرکی معاف‌اند. 

گزارش مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که در سال‌های 92 تا 98، سهم این مناطق از صادرات غیرنفتی کشور حدود 1 درصد، از میزان تولید کمتر از 1 درصد، از تعداد واحدهای تولیدی فعال کمتر از 3 درصد، از جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی حدود 10 درصد و از اشتغال‌زایی کل کشور حدود 4 درصد است.

بر اساس این گزارش  میزان واردات کالا در مناطق آزاد حدود 2 برابر صادرات کالا از این مناطق است.« مجموع واردات کالا به محدوده مناطق آزاد ایران طی سالهای 1392 الی 1398 که به منظور مصرف، فروش و یا تولید در منطقه صورت گرفته 10.15 میلیارد دلار است که به صورت میانگین معادل 1.45میلیارد دلار در سال است. این در حالی است که رقم صادرات این مرکز در سال 98 تنها 941 میلیون دلار بوده است.»

نیمی از همین رقم محدود صادراتی هم مربوط به صادرات مجدد است. صادراتی که بر مبنای آن کالا از کشورهای خارجی و یا سایر مناطق آزاد اقتصادی به یکی از مناطق وارد و بدون تغییر ماهیت با ایجاد ارزش افزوده محدود نظیر: بسته بندی، مونتاژ ساده، پردازش مختصر، جداسازی، درجه بندی، ترکیب، نصب علائم، برچسب‌گذاری و یا بدون ایجاد ارزش افزوده محسوس یا قابل اعتنا به خارج از کشور صادر می‌شود.

9درصد واردات کشور از طریق مناطق آزاد است

با توجه به آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، میانگین واردات کالا به کشور در سال‌های 1392 تا 1398 حدود 47 میلیارد دلار است. با این حساب، مناطق آزاد حدود 1/3 درصد واردات کل کشور را  به خود اختصاص می‌دهند؛ البته این آمار، بدون احتساب میزان واردات کالای تجاری از طریق مناطق  آزاد به سرزمین اصلی است که سالیانه تا سقف 3 میلیارد دلار است. اگر این 3 میلیارد دلار را اضافه کنیم، واردات مناطق آزاد حدود 9 درصد واردات کل کشور خواهد بود.

بازار اصلی کالاهای تولیدی مناطق آزاد ، داخل کشور است

طبق آمار تفکیکی ارائه شده از نوع واردات به مناطق آزاد در سالهای 1396 و 1397 ،به ترتیب حدود 30 و 50 درصد اقلام  وارد شده به محدوده مناطق آزاد و مرتبط با واحدهای تولیدی بوده و مابقی اقلام  جهت فروش و مصرف در منطقه است.

به طور کلی  میانگین تولید سالانه کالا در مناطق آزاد طی سال‌های مورد بررسی حدوداً 5/1 میلیارد دلار و میانگین تولید هر واحد مستقر در مناطق آزاد در سال 1397 ،حدود 2 میلیون دلار است. نکته اصلی اینجاست که کمتر از 44 درصد از این تولیدات  به خارج از کشور صادر می‌شود و مابقی سهم بازار داخل است.

عملکرد مناطق آزاد در جذب سرمایه گذار خارجی

این مراکز حتی در جذب سرمایه گذاری خارجی نیز موفقیت چندانی نداشتند. به گونه‌ای که بررسی جذب سرمایه گذار خارجی در 7 منطقه شاخص ماکو، انزلی، اروند، ارس، چابهار، قشم و کیش طی سال‌های 91 تا 98 نشان می‌دهد که اولا حجم سرمایه‌گذاری خارجی انجام شده در هر یک از مناطق آزاد پرنوسان است، ثانیاً میزان سرمایه گذاری انجام شده در این مناطق اندک است، به گونه‌ای که میزان سرمایه گذاری خارجی انجام شده طی سال 1398 در مجموع هفت منطقه آزاد جمعاً 211 میلیون دلار بوده است.

هیچ کدام از مناطق آزاد عملکرد خوبی نداشتند

هرچند که ایجاد مناطق آزاد در ایران با الگوبرداری از مناطق آزاد موفق شرق آسیا بوده، اما عملکرد مناطق ایران در برابر مناطق آزاد موفق تقریباً ناچیز است.

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس قید شده که  هیچ یک از مناطق آزاد ایران نتوانستند  در حد مناطق آزاد موفق ظاهر شوند.این مرکز پژوهشی معتقد است که دلیل ناموفق بودن مناطق آزاد اقتصادی و تجاری ایران،‌مشخص نبودن الگوی توسعه در این مناطق است: « از ابتدای تاسیس مناطق آزاد تجاری و اقتصادی،  زیرساخت اولیه آماده نشده  و مدیران این مناطق به ناچار به سمت کسب درآمد از عوارض واردات و فروش زمین رفته اند. بنابراین از اساس روش ایجاد مناطق آزاد در کشور دچار چالش‌های بنیادی بود و نگاه به عملکرد این مناطق علیرغم موفقیت‌هایی در برخی از زمینه‌ها مانند توسعه زیرساختها این واقعیت را نشان می‌دهد که با این شیوه اداره، چالش‌های این مناطق ادامه خواهد داشت.» با این حال از سال 97 به بعد توسعه مناطق آزاد و تجاری با جدیت بیشتری از سمت دولت و مجلس پیگیری شده . چنانچه تنها در سال 97 نمایندگان مجلس با ایجاد ۹۸ منطقه‌ ویژه اقتصادی و هشت منطقه آزاد تجاری – صنعتی موافقت کردند. مرکز پژوهش‌های مجلس اما  معتقد است که اگر تمام نقاط کشور تبدیل به مناطق آزاد شود به غیر از کاهش درآمدهای دولت و توسعه نامتوازن در برخی از نقاط کشور کارکرد دیگری نخواهد داشت.

با این حال  نمایندگان مجلس همچنان بر توسعه بیشتر مناطق ویژه اقتصادی اصرار دارند. به تازگی نیز لایحه منطقه آزاد در مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شد.

دبیر شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی 15اردیبهشت ماه در این باره گفته بود: «  با رای اعضا، ایجاد هفت منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی مهران در استان ایلام، سیستان در استان سیستان و بلوچستان، بانه ـ مریوان در استان کردستان، بوشهر در استان بوشهر، قصرشیرین در استان کرمانشاه، اردبیل در استان اردبیل و اینچه برون در استان گلستان به تصویب رسید.  همچنین اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام با ایجاد ۱۳ منطقه ویژه اقتصادی شامل مناطق ویژه اقتصادی لار و فسا در استان فارس، ابرکوه و میبد در استان یزد، زنجان در استان زنجان، گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد، سرو در استان آذربایجان غربی، خواف و قوچان در استان خراسان رضوی، خرم آباد در استان لرستان، تاکستان در استان قزوین، شاهین شهر در استان اصفهان و ساوجبلاغ در استان البرز موافقت کردند.» 

سوال اینجاست که چرا با وجودی که  این مناطق نتوانسته به پایگاه صادرات تبدیل شوند، تقاضا برای این مناطق بالاست؟سال ۹۵ سازمان برنامه و بودجه گزارشی منتشر کرد و در آن به این سوال جواب داد. به استناد این گزارش معافیت‌های مالیاتی مهم‌ترین مشوق ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی است. تا جایی که «حتی شرکت‌های تولیدی و خدماتی واقع در سرزمین اصلی ترجیح می‌دهند با توجه به هزینه‌های بالای جابجایی، واحد کسب‌وکار خود را به این مناطق انتقال دهند.» معافیت هایی که هیچ یک از ان‌ها به واحد های مستقر در شهرک های صنعتی که سهم اشتغال شان سه برابر مناطق آزاد تجاری است، تعلق نمی‌گیرد.