پرهیز از شتابزدگی در آبخیزداری. سید ابوالفضل میرقاسمی

پرهیز از شتابزدگی در آبخیزداری. سید ابوالفضل میرقاسمی
علاوه‌بر عواملی نظیر افزایش جمعیت، تغییر الگوی مصرف خانوارها، سوءمدیریت‌ها در مدیریت منابع آب، توسعۀ بی‌رویۀ صنایع آب‌بر در مناطق خشک داخل کشور، ضعف سرمایۀ اجتماعی و بی‌اعتمادی و در نتیجه بروز تراژدی منابع مشترک (Tragedy of Common) و حفر چاه‌های غیرمجاز، فساد و رانت، تعدد مراجع تصمیم‌گیری و اعمال نفوذها در زمینۀ تخصیص منابع آب، یکی از دلایل اصلی بروز و تشدید بحران آب (کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی)، تخریب پوشش گیاهی طبیعی (جنگل‌ها و مراتع) است که باتوجه‌به وسعتی که دارند (بیش از 100 میلیون هکتار) کاهش پوشش گیاهی سبب کاهش خدمات اکوسیستمی جنگل‌ها و مراتع و بروز مشکلات زیادی می‌شود.
باتوجه‌به چندمنظوره بودن اقدامات آبخیزداری و احیای پوشش گیاهی (جنگل‌ها و مراتع) که سبب حفظ آب و خاک، تقویت دبی پایۀ رودخانه‌ها و چشمه‌ها، تغذیۀ آبخوان‌ها، ترسیب کربن، تلطیف هوا (تغییر میکرواقلیم و کاهش دما)، جذب گردوغبار، افزایش زیبایی منظر، افزایش خدمات اکوسیستمی اراضی جنگلی و مرتعی و بهبود معیشت جوامع محلی بهره‌بردار از جنگل‌ها و مراتع ، بنظر می‌رسد لازم است اقدامات آبخیزداری و احیا و تقویت پوشش گیاهی برای کاهش تبعات تغییراقلیم و همچنین حفظ منابع ذی‌قیمت آب و خاک در اولویت قرار گیرد و عزم ملی برای تحقق این مهم در سرتاسر کشور برانگیخته شود.
اقدامات آبخیزداری تحت عنوان مهندسی حفاظت آب‌ و خاک دارای چهار دستۀ مختلف است:
اقدامات مدیریتی نظیر مدیریت «چرا» و کنترل چرا و پیشگیری از چرای بی‌رویۀ دام که یکی از دلایل اصلی تخریب سرزمین است، همچنین پیشگیری از چرای زودرس (یعنی قبل از اینکه گیاهان به مرحلۀ بذرافشانی برسند، ورود دام به عرصۀ مراتع سبب می‌شود که بذر لازم برای تجدید حیات و زادآوری گیاهان به‌شکل طبیعی به وجود نیاید). اقدامات مدیریتی نظیر تغییر جهت شخم اراضی در دامنه‌های شیب‌دار (کشاورزان به‌دلیل سهولت و به‌منظور جلوگیری از واژگون‌شدن تراکتور، شخم در جهت شیب را ترجیح می دهند. شخم در جهت شیب یعنی ایجاد شیارهایی در امتداد شیب، از بالادست به‌سمت پایین که به‌راحتی آب باران در درون آنها متمرکز و سبب بروز فرسایش شیاری می‌شود. حال آنکه اگر جهت شخم اراضی در جهت خطوط تراز باشد، یعنی عمود بر جهت شیب، چه بسا این شیارهای ایجادشده نقش حفظ آب را خواهد داشت و آب باران در درون این شیارها نفوذ می‌کند و به‌سمت آب زیرسطحی جریان می‌یابد و سبب فرسایش خاک نمی‌شود).
اقدامات آبخیزداری در دامنه‌ها و عرصه‌های طبیعی (که با هدف کنترل رواناب و در نتیجه کنترل سیل در پایین‌دست و پیشگیری از فرسایش و جابه‌جایی خاک و ازدست‌رفتن و کاهش حاصلخیزی اراضی می‌شود) سبب می‌شود که هم رطوبت خاک افزایش یابد، درنتیجه گیاهان بهتر بتوانند رشد کنند، و هم با رشد گیاهان، موضوع ترسیب کربن و مقابله با انتشار گازهای گلخانه‌ای (که سبب گرمایش کره زمین می‌شود) و هم کمک می‌کند به سلامت و شادابی اکوسیستم و درنتیجه رشد و بقای حیوانات و جانوران که از این گیاهان استفاده می‌کنند (حفظ تنوع زیستی گیاهی و جانوری) و همچنین کمک به بهبود معیشت جوامع محلی که بخشی از درآمد ایشان از همین محصولات فرعی جنگل‌ها و مراتع است. اقدامات آبخیزداری، اقداماتی چندمنظوره است که در راستای اهداف توسعۀ پایدار و معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی نظیر حفاظت از تنوع زیستی (UNCBD)، مقابله با بیابان‌زایی (UNCCD) و تغییراقلیم (UNFCCC) نیز هستند.
طی چند دهۀ گذشته، اقبال عمومی نسبت به آبخیزداری افزایش یافته و اعتبارات زیادی برای فعالیت‌های آبخیزداری اختصاص یافته است. تلاش برای هزینه‌کرد به‌موقع این اعتبارات، ممکن است سبب شتابزدگی در اجرای اقدامات آبخیزداری و کاهش کیفیت کارها شود و درنتیجه، اثربخشی آن اقدامات مهم را کاهش دهد.
مدیریت حوزۀ آبخیز به‌شکل اصولی و درست نیازمند همکاری و مشارکت همۀ دست‌اندرکاران کلیدی در آن است و به‌دنبال تعامل بین بالادست و پایین‌دست حوضۀ آبخیز متناسب با چرخۀ هیدرولوژیک (چرخۀ آب که با نیروی ثقل حرکت می کند) است. بخشی از آب باران تبخیر می‌شود و بخشی که در خاک نفوذ می‌کند به جریان زیرسطحی می‌پیوندد و بخشی از آن هم به رواناب تبدیل می‌شود. رواناب‌ها (آب‌های سطحی) روی سطح خاک و دامنه‌ها حرکت می‌کنند و از طریق شبکۀ آبراهه‌ای به همدیگر می‌پیوندند و قدرت و انرژی تخریب آنها به‌تدریج افزایش می‌یابد. حرکت آب در جوی‌ها و نهرها و سرشاخۀ رودخانه‌ها و سپس تبدیل‌شدن آن به رودخانه‌های بزرگ باعث انتقال مواد مغذی (مواد آلی) از بالادست به‌سمت پایین‌دست می‌شود. بسیاری از خاک‌های حاصلخیز شسته‌شده به‌صورت رسوبات در دشت‌ها و جلگه‌ها نهشته می‌شوند. بدون چرخۀ آب و مواد مغذی، امکان دستیابی بشر به تولیدات کشاورزی در دشت‌ها و دامنه‌ها وجود ندارد.